Het verhaal van de grot van Plato, ook bekend als de Allegorie van de Grot, heeft me al van jongs af aan geïntrigreerd. Het was mijn introductie in de westerse filosofie. Plato beschrijft het verhaal in boek VII van zijn werk “De Staat” (Politeia, ook wel als De Republiek vertaald).
Het verhaal van de grot
Stel je een groep mensen voor die sinds hun geboorte vastgeketend zitten in een donkere grot. Ze kunnen hun hoofden niet draaien en kijken altijd naar dezelfde muur. Achter hen brandt een vuur, en tussen dat vuur en de gevangenen lopen mensen die voorwerpen dragen – beelden van dieren, bomen, mensen – boven een muurtje.
Wat de gevangenen op de muur voor zich zien, zijn slechts schaduwen van die voorwerpen. Omdat ze niets anders kennen, geloven ze dat die schaduwen de enige werkelijkheid zijn.
Dan gebeurt er iets uitzonderlijks: één van de gevangenen wordt bevrijd. Eerst is hij verward, verblind door het licht van het vuur. Hij draait zich om en ziet voor het eerst de objecten zelf. Met moeite klimt hij uit de grot naar de buitenwereld, waar de zon schijnt.
Boven de grond ontdekt hij de ware wereld: echte bomen, echte mensen, echte dieren – geen schaduwen meer, maar de bron van de schaduwen. Uiteindelijk ziet hij ook de zon, symbool voor het hoogste principe van waarheid en kennis.
Vol enthousiasme keert hij terug naar de grot om zijn medegevangenen te bevrijden. Maar zij geloven hem niet. Ze zijn gewend aan de schaduwen en willen hun vertrouwde werkelijkheid niet opgeven. Sterker nog: ze worden boos en dreigen hem te doden.
Wat bedoelde Plato hiermee?
1. De grot = onwetendheid
De grot staat symbool voor het oppervlakkige bestaan waarin mensen leven zonder kritisch na te denken. Ze zien slechts afspiegelingen van de werkelijkheid, niet de werkelijkheid zelf.
2. De schaduwen = zintuiglijke waarneming
Wat we via onze zintuigen waarnemen is niet de volle waarheid, volgens Plato. Het is slechts een reflectie van diepere ideeën of vormen.
Met name hier was ik overtuigd, want ik dacht aan Archimedes. Die tekende zijn cirkels en kegels in het zand, dus dat moeten rudimentaire vormen geweest zijn, maar hij kon toch hun precieze verhoudingen beredeneren, want hij zag ze in zijn gedachten als de ideale vormen van de cirkel en de kegel.
3. De bevrijding = filosofische zoektocht
De tocht naar buiten symboliseert het proces van leren, filosoferen en zoeken naar waarheid. Dat is moeilijk en soms pijnlijk — net zoals het wennen aan licht na duisternis.
4. De zon = het Goede / de Waarheid
De zon is in Plato’s denken het symbool van het ultieme inzicht — wat hij “het Goede” noemt. Het is datgene waardoor alle kennis mogelijk is.
5. De terugkeer = verantwoordelijkheid van de filosoof
Wie de waarheid heeft gezien, heeft de taak om terug te keren naar de samenleving, ook als die hem niet gelooft. Dat is het lot van de ware filosoof: onbegrepen, maar verplicht om te onderwijzen.
Interpretatieniveaus
Wat de feitelijke inhoud betreft, heeft de allegorie meer dan één interpretatieniveau en gaat ze over ideeën en gevoelens die de kern vormen van het mens zijn.
Op een eerste niveau weten degenen die “De Staat” hebben gelezen dat Plato’s oorspronkelijke bedoeling was om een punt te maken over de sociaal-politieke verantwoordelijkheden van de intellectuele elite: net zoals de bevrijde gevangene terug moet naar de grot en moet proberen zijn medemens te verlichten, zelfs met persoonlijk risico, zo moet ook de filosoof zich bezighouden met politiek (vita activa) in plaats van zijn leven te besteden aan contemplatie (vita contemplativa).
In die zin is de allegorie een argument tegen idiotie.
The Matrix
De allegorie gaat ook in op het onderscheid tussen wat waar lijkt te zijn maar in feite een illusie is (phainesthai) en wat inderdaad waar is (einai). Dat is een krachtig motief dat in veel literaire, artistieke en filosofische werken voorkomt, juist omdat mensen er altijd door geboeid zijn geweest.
Het onderscheid kan vele vormen aannemen; sommige zijn meer filosofisch, terwijl andere meer ’tastbaar’ zijn. Een voorbeeld van dat laatste is The Matrix (1999), de populaire filmreeks waarin mensen gevangen worden gehouden en wijs worden gemaakt dat wat ze meemaken waar is, terwijl het in feite slechts een kopie van de werkelijkheid is.
Echokamer
Andere menselijke activiteiten waar enkele ideeën, stijlfiguren en thema’s uit het verhaal voorkomen, zijn onder meer ideologie en propaganda. De grot is zelfs een echokamer1, om een mooie moderne term te gebruiken; het reproduceert een bepaald beeld van de werkelijkheid en voedt het aan het gevoelloze publiek tot het punt dat het het dominante verhaal wordt en een inherent onderdeel van hun bewustzijn. Er is ingenieus gezegd dat ideologie niet de gekleurde bril is die we opzetten, zoals ooit werd gedacht – maar dat onze eigen ogen zijn gevormd in overeenstemming met een soort wereldbeeld, daarom is het zo moeilijk om een ander perspectief in te nemen. Kortom, iedereen gelooft dat het vooroordeel dat ze met zich meedragen geen vooringenomenheid is, maar eerder de natuurlijke gang van zaken.
“Het is niet dat mensen de waarheid niet kunnen zien, maar dat ze niet willen dat hun illusies worden verstoord.”
— Een gedachte in de geest van Plato
Last but not least, het beeld van de eenzame man die onder zijn medemensen komt om hen te verlichten, alleen om met wantrouwen en zelfs haat te worden geconfronteerd, is ook behoorlijk krachtig en populair in de literatuur en daarbuiten.
1 Een echokamer verwijst naar het principe dat je eigen ideeën bevestigd worden als je je enkel omringt door mensen die op dezelfde manier denken als jij. Of je wel of niet in een echokamer zit, heb je zelf niet helemaal in de hand en vaak ook niet in de gaten. Als je weinig informatie leest die jouw kijk op de dingen ter discussie stelt, kun je misschien denken dat de hele wereld (of een groot deel daarvan) dezelfde ideeën heeft als jij. Je zit dan in een filterbubbel: een bubbel van eenzijdige informatie, die verhindert dat je goed geïnformeerd blijft en altijd alle kanten van een verhaal te horen krijgt.
Echokamers en filterbubbels kunnen niet alleen leiden polarisatie, maar ook de verspreiding van nepnieuws bevorderen. De beste manier om dit te vermijden, is om altijd meerdere informatiebronnen te raadplegen en niet alleen te vertrouwen op sociale media.
Hoe actueel is Plato!
