In het digitale tijdperk is de snelle verspreiding van informatie via sociale media en andere online platforms een tweesnijdend zwaard geworden. Hoewel het de toegang tot kennis heeft gedemocratiseerd en mensen over de hele wereld met elkaar heeft verbonden, heeft het ook geleid tot een gevaarlijk fenomeen: ‘fake news‘ (nepnieuws/desinformatie).
Fake news, gedefinieerd als valse of misleidende informatie die wordt gepresenteerd als feitelijk nieuws, vormt een aanzienlijke bedreiging voor democratische samenlevingen. Door
- geïnformeerde besluitvorming te ondermijnen,
- het vertrouwen in instellingen ter discussie te stellen en
- de publieke opinie te polariseren,
kan fake news de fundamenten van de democratie destabiliseren.
Ondermijning van geïnformeerde besluitvorming
Democratie is afhankelijk van de actieve deelname van goed geïnformeerde burgers/kiezers. Om goede beslissingen te kunnen nemen, moeten kiezers toegang hebben tot nauwkeurige en betrouwbare informatie over kandidaten, hun beleid en actuele gebeurtenissen. Fake news verstoort dit proces door verkeerde informatie te verspreiden die kiezers kan misleiden en hun kijk op cruciale kwesties kan veranderen. Wanneer kiezers hun beslissingen baseren op valse informatie, komt het democratische proces in gevaar.
Verkiezingen, die de basis zijn van democratisch bestuur, worden kwetsbaar voor manipulatie en de legitimiteit van de resultaten kan in twijfel worden getrokken.
Tijdens verkiezingscampagnes kan fake news bijvoorbeeld worden gebruikt om de tegenpartij zwart te maken, complottheorieën te verspreiden of de gevolgen van bepaald beleid te overdrijven. Als deze valse verhalen aan populariteit winnen, kunnen ze het kiezersgedrag beïnvloeden waardoor niet de ware wil van de kiezer wordt weerspiegeld.
In sommige gevallen is fake news opzettelijk gebruikt als hulpmiddel om de stemmen van marginale groepen fors te versterken, waardoor het democratische proces in feite niet meer werkt.
Afnemend vertrouwen in instellingen
Een gezonde democratie is afhankelijk van het vertrouwen dat kiezers hebben in haar instellingen, waaronder de media, de rechterlijke macht en de overheid. Fake news erodeert dit vertrouwen door de grens tussen waarheid en leugen te vervagen, waardoor het voor kiezers moeilijk wordt om onderscheid te maken tussen geloofwaardige en kwaadwillende bronnen.
Wanneer mensen het vertrouwen verliezen in het vermogen van de media om nauwkeurig te rapporteren, kunnen ze vatbaarder worden voor desinformatie. Dit creëert een vicieuze cirkel waarin fake news zich verder verspreidt, wat weer leidt tot nog meer wantrouwen.
Helaas dragen politieke leiders of publieke figuren ook bij aan de erosie van het vertrouwen in democratische instellingen als ze fake news verspreiden of legitiem nieuws als “nep” bestempelen. Deze tactiek kan worden gebruikt om tegenstanders in diskrediet te brengen, kritiek af te weren of verantwoording te ontlopen.
Deze erosie van vertrouwen leidt tot een cynischer en minder betrokken electoraat, waardoor de sociale cohesie, die nodig is voor een functionerende democratie, afneemt.
Polariseren van de publieke opinie
Een andere belangrijke bedreiging van fake news is het vermogen om de publieke opinie te polariseren. Fake news speelt vaak in op de emoties en vooroordelen van mensen, en presenteert informatie op een manier die bestaande overtuigingen en vooroordelen versterkt en comfortabel maakt.
Hierdoor wordt de verdeeldheid in de samenleving groter, omdat mensen meer vastgeroest raken in hun ‘comfortabele’ opvattingen en minder bereid zijn om een constructieve dialoog aan te gaan met mensen die een andere mening hebben. Sociale media, die vaak de belangrijkste spelers zijn bij de verspreiding van fake news, dragen bij aan deze polarisatie door echo chambers1 te creëren. Algoritmen die zijn ontworpen om de betrokkenheid van gebruikers te maximaliseren, geven vaak prioriteit aan content die de overtuigingen van gebruikers bevestigt, wat leidt tot de vorming van geïsoleerde gemeenschappen waar misinformatie ongecontroleerd kan gedijen. In zo’n omgeving wordt het steeds moeilijker om een gemeenschappelijke basis te vinden of deel te nemen aan het soort debat dat essentieel is voor een gezonde democratie.
De polarisatie die wordt aangewakkerd door fake news kan leiden tot meer vijandigheid en wantrouwen tussen verschillende groepen in de samenleving, waardoor het moeilijker wordt om consensus te bereiken over belangrijke kwesties. Deze fragmentatie verzwakt het democratische proces verder, want het vermogen van burgers om samen te werken voor het algemeen belang vermindert en voor regeringen wordt effectief regeren moeilijker.
Is er een oplossing?
Om de dreiging van fake news voor de democratie aan te pakken, is een veelzijdige aanpak nodig. Onderwijs- en mediaprogramma’s kunnen burgers helpen om kritische consumenten van informatie te worden. Dit kan door hen de vaardigheden te geven die nodig zijn om fake news te herkennen en vervolgens af te wijzen.
Sociale media en technologiebedrijven hebben de verantwoordelijkheid om maatregelen te implementeren die de verspreiding van desinformatie beperken. Bijvoorbeeld door het verbeteren van de moderatie van inhoud en het promoten van geloofwaardige bronnen.
Overheden en instellingen moeten ook een rol spelen door transparantie van besluitvorming te bevorderen.
Concluderend: fake news vormt een ernstige en nog steeds groeiende bedreiging voor de democratie. Het bestrijden ervan vereist collectieve actie van individuen, instellingen en overheden om ervoor te zorgen dat de democratie het juist antwoord heeft op deze uitdaging.
1 In nieuwsmedia en sociale media is een echo chamber een omgeving waarin deelnemers overtuigingen tegenkomen die hun reeds bestaande overtuigingen versterken. Dit gebeurt door communicatie en herhaling binnen een gesloten systeem, dat is afgeschermd van anders denkenden.
