Een dominant paradigma van het oude Griekenland werd op zijn kop gezet toen onderworpen vrouwen autonoom werden gemaakt door deel te nemen aan een vrouwelijk vruchtbaarheidsfestival dat bekend staat als de Thesmophoria.
De Thesmophoria, gewijd aan zowel de vruchtbaarheid van mensen als van gewassen, luidde het zaaiseizoen in en was een van de meest prominente en wijdverspreide Griekse religieuze festivals. Velen geloven zelfs dat de universaliteit ervan in de Griekse wereld een bewijs was van de prehistorische oorsprong ervan1 – een tijd voordat het patriarchale huwelijk de wet van het land werd. Het lidmaatschap was beperkt tot gehuwde vrouwen; geen dienstmeisjes of slaven waren toegestaan.
De burgervrouwen verlieten hun huizen en gezinnen gedurende drie tot tien dagen (en nachten) om deel te nemen aan dit festival ter ere van Demeter Thesmophoros, godin van de oogst, en haar dochter Persephone, koningin van de onderwereld.
De Thesmophoria ontmoetten elkaar buiten de sociale constructies van het huwelijk en riepen een tijd op waarin vrouwen een autonoom leven leidden – zonder mannelijke beperkingen. In een samenleving waar mannen de regels bepaalden, zaaide een gemeenschap van krachtige vrouwen die die regels ter discussie stelden, angst in het hart van de mannen. Nergens kwam deze angst duidelijker naar voren dan in de verhalen over de wreedheid van de vrouwen van de Thesmophoria.
Omdat het mannen verboden was – tot de dood toe – enig onderdeel van dit geheel uit vrouwen bestaande festival bij te wonen of er getuige van te zijn, was de Thesmophoria berucht vanwege de onderstroom van wreedheid jegens hen. Er zijn talloze verhalen over mannen die het slachtoffer werden van levensbedreigende gewelddaden gepleegd door de vrouwen, toen zij hun festival bespioneerden of op enigerlei wijze verstoorden.
In Attica duurde het feest vijf dagen, van de 9e tot en met de 13e Pyanepsion (d.i. tweede helft oktober/eerste helft november), en zoals gezegd mochten er slechts gehuwde vrouwen aan deelnemen. De twee eerste dagen werden gevierd in Alimos op het voorgebergte Kolios, waarheen de vrouwen in een gemeenschappelijke processie optrokken, met offers en reinigingen (een bad in zee). Dit geschiedde op de 9e en 10e dag van de maand. De deelneemsters trokken zich terug in loofhutten, waarin ze op een bed van planten zaten.
Op de 11e dag, Ánodos (= Opkomst) geheten, werd het voornaamste ritueel voltrokken: daartoe aangewezen vrouwen (de antlètriai) haalden uit onderaardse keldertjes de halfvergane resten tevoorschijn van de biggen die daar in de zomer (bij het Skirophoria-feest) na het dorsen begraven waren, samen met andere vruchtbaarheidssymbolen. Daarna vond de terugkeer naar de stad plaats en de optocht naar de tempel van de godin, aan wie dan een plechtig offer (Thesmophorion) werd gebracht: de opgegraven biggen werden op het altaar gelegd, met zaaikoren gemengd en geofferd.
De 12e, de Nesteia (= Vasten), brachten de vrouwen al treurend en vastend door, om daardoor de bittere droefheid van Demeter over het verlies van haar dochter te gedenken.
Op de 13e, de Kalligéneia (= Goede voortbrengst) werd het feest afgesloten met een gemeenschappelijke feestmaaltijd van de vrouwen.
Het vieren van de Thesmophoria ging steeds met de grootste geheimzinnigheid gepaard. Mogelijk werd er anasyrma2 uitgevoerd. De Atheense mannen hadden er alleen maar het gissen naar, wat zich daar allemaal precies afspeelde. Blijkbaar raakte het gehele openbare leven door de uittocht van de vrouwen ontwricht, want op de dagen van de Thesmophoria waren in Athene zelfs de gerechtshoven gesloten.
De viering van het Thesmophoria-feest staat weliswaar centraal in Aristophanes’ komedie Thesmophoriazousai (‘Vrouwen vieren de Thesmophoria’) uit 411 v.Chr., maar ook uit dit blijspel raken we niet veel wijzer over wat er precies gebeurde.
1 In de Peloponnesos bestond het feest reeds in de oudste tijden. Het was naar daar, zo luidde de mythe, overgebracht uit Egypte door de dochters van Danaos. Het schijnt evenwel van echt Griekse of liever Pelasgische oorsprong geweest te zijn. Bij de Dorische volksverhuizing trad het in de streken die door de Doriërs werden bezet op de achtergrond, maar des temeer stond het overal in ere, waar de invloed van Athene zich liet gelden; ook in Arcadië, in Argolis en op Sicilië werden de Thesmophoria gevierd.
2 Anasyrma is de handeling van het omhoog tillen van een rok. Het wordt door een vrouw uitgevoerd met de bedoeling haar ontblote onderlichaam te tonen. Dit kan worden gedaan in een cult-magische context, als erotische handeling of als grap om anderen te laten terugdeinzen, te schokkeren, dan wel te laten lachen.
