Maand: april 2021

Paul Morphy 2/…

1846

Morphy’s geschiedenis

  • Toen Paul 9 jaar oud was, wist zijn oom zijn vader te overtuigen dat Paul een match was voor de beste spelers in New Orleans.
  • Vanaf deze leeftijd begint Paul honderden partijen tegen hen te spelen en groeide hij snel uit tot de beste speler van New Orleans en, wat later, van Amerika.
  • In December is Major General Winfield Scott (1786-1866) in New Orleans en hij wil graag een partijtje spelen tegen een sterke speler. Na het diner stelt men hem voor aan Paul en de Major General was “not amused” en beledigd dat men hem tegen een jochie wilde laten spelen. Men wist hem echter te overtuigen dat Paul werkelijk de sterkste speler in hun midden was. Paul stelde zijn stadsgenoten niet teleur en wint overtuigend twee partijen.

Wereld geschiedenis

  • Op 13 mei verklaart de VS de oorlog aan Mexico.
  • De Amerikaanse Navy Commodore Robert F. Stockton (1795-1866) annexeert op 17 augustus de Mexicaanse staat Californië. De grootvader van Stockton was een van de ondertekenaars van de Onafhankelijkheidsverklaring.
  • Op 23 september wordt de planeet Neptunes ontdekt.
    De eerste waarnemingen van Neptunus werden in december 1612 en januari 1613 verricht door Galileo Galilei, toen de planeet vlak naast Jupiter verscheen. Maar omdat Galileo ervan uitging dat het een ster betrof, staat de ontdekking niet op zijn naam. Op 8 en 10 mei 1795 werd Neptunus opnieuw waargenomen door Jérôme Lalande, maar ook hij besefte niet dat het hier om een planeet ging en dacht dat hij zich in zijn berekeningen had vergist. In de zomer van 1846 begon James Challis aarzelend een nieuwe zoektocht naar de onbekende planeet, maar het waren Johann Galle en Heinrich d’Arrest die de planeet voor het eerst waarnamen.
    Op 12 juli 2011 had Neptunus een volledige omloop rond de zon gemaakt sinds die eerste waarneming.
  • Iowa wordt op 28 december toegelaten als deelstaat van de Verenigde Staten van Amerika.
Neptunus geforografeerd door de Voyager 2 op zijn ruimtereis in 1989. Daarna verliet de Voyager ons zonnestelsel.

1847

Morphy’s geschiedenis

  • Paul wordt 10 jaar.

Wereld geschiedenis

  • Op 13 september verovert Generaal Scott (waar Paul een jaar eerder twee partijen van won) Mexico City.

1848

Morphy’s geschiedenis

  • Paul wint een partij van zijn vader. Op zich is dat niets bijzonders, ware het niet dat het de eerste Morphy partij is, waarvan de zetten genoteerd werden (zie hieronder).
  • Paul gaat naar school op de Jefferson Academy, een prive school, vlak bij zijn huis. Paul geeft daar de voorkeur aan lezen en schrijven en vermijdt alle sport-activiteiten.
(klik op de zet en je ziet een diagram)

Wereld geschiedenis

  • James W. Marshall (1810-1885) vindt op 24 januari in de buurt van Coloma (Californië) goud in de bedding van de American River. Zijn vondst leidt tot de Californische goldrush. Hoewel de goudmijnen een aantal mensen rijk maakten, heeft Marshall hier geen voordeel uit weten te halen
  • Op 2 februari wordt de Vrede van Guadalupe Hidalgo getekend. Er komt een eind aan de Amerikaans-Mexicaanse Oorlog en Mexico moet een groot deel van zijn grondgebied afstaan aan de Verenigde Staten.
  • Slavenhouder Zachary Tailor (1784-1850) wordt op 7 november de 12de President van de VS. Taylor was de laatste president die slaven hield terwijl hij in functie was. Hij verkreeg roem door, in de Slag bij Palo Alto en de Slag bij Monterrey tijdens de Mexicaans-Amerikaanse Oorlog, de Amerikaanse troepen naar de overwinning te leiden. Als president maakte hij veel Zuiderlingen boos door het innemen van een gematigd standpunt tegenover slavernij.
Reclame voor de clipper California die tijdens de Goldrush avonturiers naar California vervoerde

1849

Morphy’s geschiedenis

  • Op zijn 12de verjaardag wint Paul een blindpartij van zijn oom Ernest (zie hieronder).
  • Op 28 september wint Paul een partij van Eugene Rousseau.
  • In de jaren  1849 en 1850, speelt Paul 50 partijen tegen Rousseau en wint 9 van de 10 keer.
  • Zo ook op 28 oktober: Paul wint in 23 zetten en de partij wordt door zijn oom Ernest voor publicatie opgestuurd naar het schaakmagzine La Regence. In januari 1851 zou de partij gepubliceerd worden.
(klik op de zet en je ziet een diagram)

Wereld geschiedenis

  • Op 11 januari behaalt Elizabeth Blackwell (1821-1910) als eerste vrouw in de Verenigde Staten van Amerika een universitaire graad in de geneeskunde. Ze was een Engels-Amerikaanse abolitioniste (een voorstandster van de afschaffing van de slavenarbeid) en een activiste voor de rechten van de vrouw.
    Blackwell meldde zich aan voor diverse prominente scholen voor een medische opleiding, maar werd overal geweigerd. Daarna probeerde ze het bij kleinere colleges, waaronder het Geneva College in New York. Daar werd ze geaccepteerd en trotseerde ze het vooroordeel van sommige professoren en studenten dat ze haar opleiding toch niet zou afmaken.
    Een anekdote in die categorie was dat haar onderwijzer voor anatomie verlangde dat ze op een bepaalde dag niet aanwezig hoefde te zijn in de les, omdat de studenten de vrouwelijke genitaliën zouden gaan ontleden. Haar reactie zou zijn geweest dat als de onderwijzer opgewonden zou raken van het gekke hoedje dat student nr. 156 droeg, zij best bereid zou zijn haar opvallende hoofddeksel te willen af doen en vervolgens achter in de klas zou plaatsnemen, maar dat ze niet vrijwillig de les wilde missen.
    In 1869 keerde ze terug naar Engeland, waar ze samen met Florence Nightingale het Women’s Medical College opende.
  • Op 7 oktober overlijdt Edgar Allan Poe, Amerikaans schrijver en dichter, op 40 jarige leeftijd en in mysterieuze omstandigheden. In 1849 verdween hij in Baltimore en werd na 3 dagen ziek in de goot teruggevonden in andermans kleding, waarna hij korte tijd later overleed zonder dat duidelijk werd wat er was gebeurd.
  • Op 1 november wordt in Nederland de regering Thorbecke (1798-1872) gevormd. Thorbecke was een Nederlands staatsman van liberale signatuur.
    Hij wordt als de grondlegger van het parlementarisme in Nederland beschouwd.
    In 1831 werd Thorbecke benoemd tot hoogleraar diplomatie en moderne geschiedenis aan de Universiteit van Leiden. Hier zou hij onder andere college geven over de Grondwet, waaruit de publicatie “Aanteekening op de Grondwet” (1839) voortkwam, zijn eerste openbare bijdrage aan het debat omtrent de herziening der grondwet en waarvan binnen enkele maanden bijna 1.000 exemplaren verkocht werden.
    Als voorzitter van de Grondwetscommissie was Thorbecke in 1848 grondlegger van de Nederlandse parlementaire democratie. Deze commissie was door koning Willem II ingesteld met als opdracht een nieuwe Grondwet te ontwerpen. De reden hiervoor was dat koning Willem II geschrokken was van de politieke woelingen in het buitenland. Met het aanstellen van deze commissie passeerde de koning de ministers van zijn kabinet. De nieuwe Grondwet bevatte bijna volledig het werk van Thorbecke.
Johan Rudolph Thorbecke

1850

Morphy’s geschiedenis

  • In mei, kwam de Hongaarse schaakmeester Johann Jacob Löwenthal (1810-1876) naar New Orleans. Aangekomen werd hij ziek, maar toen hij weer herstelde zocht hij contact met Eugene Rousseau, waar hij van, de toen 13-jarige, Paul hoort en verzocht om een paar partijen met hem te spelen.
  • Löwenthal speelt 3 partijen en Paul wint ze allemaal (hoewel sommige bronnen melden dat een partij remise werd). Maar dit komt door een falsificatie van Löwenthal in zijn boek over Morphy’s partijen. De partijen werden gespeeld op 22, 25 en 27 Mei.

Wereld geschiedenis

  • Henry Wells (1805-1878) en William Fargo (1818-1881) richtten op 19 januari American Express op voor de snelle bezorging van poststukken. Twee jaar later formeerden ze het bedrijf Wells Fargo & Co.
  • Op 10 juli wordt Millard Fillmore de 13de President van de VS. Hij volgt de overleden Zachary Taylor op.
  • President Fillmore ondertekent russen 9 en 20 september de 5 wetten die deel uitmaken van het Compromis van 1850, ook wel de Pearce Act. De wetten hadden betrekking op de slavernij en de territoria die tijdens de Mexicaans-Amerikaanse Oorlog in Amerikaanse handen waren gekomen. Het doel van het Compromis was om de balans te bewaren tussen de belangen van de zuidelijke, slavenhoudende, staten en de “vrije” staten zonder slavernij. De kernpunten van de wetten waren:
    1. Californië werd als vrije staat toegelaten tot de Unie.
    2. De handel in slaven in het District of Columbia werd verboden.
    3. De territoria New Mexico en Utah werden georganiseerd volgens het principe van Popular Sovereignty (volkssoevereiniteit), waarbij de bewoners via verkiezingen de status van de slavernij in hun territorium zouden bepalen.
    4. De Fugitive Slave Act verbood elke steun aan slaven die naar het vrije noorden waren ontsnapt.
    5. Texas werd gedwongen land in het westen af te staan en kreeg daarvoor $10 miljoen compensatie.
Wells Fargo stage coach

1851

Morphy’s geschiedenis

  • Net nieuw op het college, wordt de 14-jarige Paul gekozen als vice president van de Thespian Society en acteerde regelmatig in schooltoneelstukken. Zo speelt hij de rol van Charles in de Comedie Francais, Gregiore.
  • Paul begint ook met schermlessen op verzoek van zijn vader en het zou zijn enige fysieke sport worden.
  • In oktober krijgt Paul de eerste prijs voor goed gedrag van het Spring Hill College.
  • Hij was ook de beste van zijn klas in Latijn, Grieks, and Engels en de op een na beste in Godsdienst, Frans, en Rekenen.

Wereld geschiedenis

  • Op 26 maart, In het Panthéon te Parijs demonstreert Léon Foucault met een slinger van 67 meter lengte, de draaiing van de aarde (zie hieronder). Ook deed hij als eerste accurate metingen van de lichtsnelheid. Hij is een van de 72 Fransen wier namen in reliëf op de Eiffeltoren zijn aangebracht.
  • Op 1 mei opent de allereerste universele Wereldtentoonstelling Great Exhibition, ook wel bekend als de Crystal Palace Exhibition, in Hyde Park, Londen. Zes miljoen mensen, destijds gelijk aan een derde van de gehele Britse bevolking, bezochten de tentoonstelling.
  • In juni eindigt de Mariposa-oorlog in Californië met de gevangenneming van de Chief Tenaya en de andere Ahwahnechee-indianen in Yosemite.
  • Op 18 september verschijnt de eerste “New York Times”.
De slinger van Foucault in het Panthéon in Parijs

Het bewijs van Foucault

Het essentiele punt in het bewijs is dat de slingerrichting constant blijft ten opzichte van de verre sterren. Dit verschijnsel, om zonder uitwendige krachten te volharden in een eenmaal ingeslagen richting van beweging, wordt wel de traagheidswet genoemd (een van Newton’s wetten).
Het is dus zaak de slinger zodanig op te hangen dat uitwendige krachten verwaarloosbaar klein zijn. Is dat het geval en wordt de slinger in beweging gebracht, dan zal deze volharden in de initiele slingerrichting, terwijl de aarde onder de slinger doordraait.

Paul Morphy 1/…

In mijn verhalen over schaken is een paar keer de naam van mijn schaakheld, Paul Morphy, gevallen. Het wordt nu tijd wat meer aandacht aan hem te gaan besteden.

Een eerste idee is om zijn levensloop af te zetten tegen de gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis. Dit geeft een goede context voor meer gedetailleerdere verhalen in latere bijdragen.

Paul leefde van 1837 tot 1884. Dat zijn 47 jaren en die wil ik een voor een behandelen. Maar ik begin met 1836.

1836

Morphy’s geschiedenis

  • Van 1829 tot 1841, leefde Alonzo Morphy (1798-1856; de vader van Paul) en zijn gezin op het adres 1113 Chartres Street in het French Quarter van New Orleans.
  • In dit huis werd Paul geboren.
  • Later kwam het huis in bezit van Pierre Gustave Toutant Beauregard (1818-1893), de bekende generaal van de Confederatie. Hij woonde er slechts gedurende de winter van 1866-67.
  • Weer later kwam het huis in het bezit van de schrijfster Francis Parkinson Keyes (1885-1970), die daar het boek The Chess Players (met een hoofdrol voor Paul Morphy) schreef.
The Chess PLayers – Frances Parkinson Keyes

Wereld geschiedenis

  • Op 24 februari verkrijgt Samuel Colt (1814-1862) het patent op de revolver. In april bouwt hij zijn eerste fabriek in Patterson, New Jersey, wat dan een van de snelst groeiende industriegebieden van de Verenigde Staten is. De Colt-revolver was revolutionair omdat voor het eerst meerdere schoten konden worden gelost, zonder dat de revolver herladen hoefde te worden. Samuel Colt maakte een ronddraaiende cilinder, waarbij zes schoten via dezelfde loop afgevuurd konden worden. Dit gaf de gebruiker een groot voordeel, bijvoorbeeld aan Wild West figuren als Wyatt Earp (1848-1929), Billy the Kid (1859-1881) en Jesse James (1847-1882).
  • Op 17 mei wordt Wilhelm Steinitz (1836-1900), de Tsjechisch-Oostenrijks schaker en later de 1e Wereldkampioen schaken, geboren. Zie over zijn levensloop elders op deze site.
  • Op 10 juni overlijdt André-Marie Ampère (1775-1836), de beroemde Franse natuur- en wiskundige en een van de ontdekkers van het elektromagnetisme. Nadat hij de samenhang tussen elektriciteit en magnetisme had onderzocht, raakte hij ervan overtuigd dat de elektrische stroom de oorsprong moest zijn van alle magnetische verschijnselen. In 1823 publiceerde hij een opmerkelijke theorie: magnetisme in een magneet wordt veroorzaakt door ontelbaar veel kleine elektrische stroompjes die in de magneet rondcirkelen. Hiermee was Ampère zijn tijd ver vooruit, want pas 60 jaar na zijn overlijden werd – na de ontdekking van het elektron – aangetoond dat zijn theorie in principe juist was. Hij is een van de 72 Fransen wier namen in reliëf op de Eiffeltoren zijn aangebracht.
Een jonge Wilhelm Steinitz

1837

Morphy’s geschiedenis

  • Op 22 juni wordt Paul geboren.

Wereld geschiedenis

  • Op 4 maart wordt Martin Van Buren (1782-1862) de 8ste President van de VS. Van Buren was de eerste president die geboren werd als Amerikaans staatsburger en bovendien de eerste president die niet van Britse afkomst was – zijn familie was Nederlands en zijn moedertaal was Nederlands. Het presidentschap van Martin Van Buren werd geen succes. Het feit dat hij Andrew Jackson opvolgde hielp niet, maar de economische crisis was een groter probleem. Vier jaar lang probeerde hij de crisis op te lossen, maar hij slaagde uiteindelijk niet.
  • Op 20 juni wordt de 18 jarige Victoria (1819-1901) koningin van Engeland. Ze regeerde 63 jaar, zeven maanden en twee dagen en was, tot ze op 9 september 2015 werd overtroffen door koningin Elizabeth II, de langst regerende monarch in de Britse geschiedenis. Haar regeerperiode staat zowel in het Verenigd Koninkrijk als daarbuiten bekend als het Victoriaans tijdperk (the Victorian era). Onder haar regering was het Britse Rijk het grootste rijk uit de geschiedenis. Ze regeerde over gebieden in alle werelddelen.
Koningin Victoria van het Verenigd Koninkrijk

1838-1840

Morphy’s geschiedenis

  • Paul wordt zonder opmerkelijke gebeurtenissen een paar jaar ouder.

Wereld geschiedenis

  • Samuel Morse (1791-1872) demonstreert in 1838 zijn telegraaf voor de eerste keer. Die telegraaf was de vrucht van zijn overpeinzingen toen hij, op reis zijnde, per brief hoorde dat zijn vrouw was overleden. Toen hij de brief had gelezen, vertrok hij meteen naar huis, maar bij zijn aankomst was zij reeds begraven. Sindsdien dacht hij na over methoden om snel over lange afstanden te kunnen communiceren.
  • De New Orleans Chess Club wordt in 1838 opgericht. Secretaris is Ernest Morphy (1807-1874), een oom van Paul. De club heeft amper twee jaar bestaan.
  • Louis Daguerre (1787-1851) wordt beschouwd als een van de uitvinders van de fotografie. Hij maakt in 1839 de eerste foto van de maan. Ook hij is een van de 72 Fransen wier namen in reliëf op de Eiffeltoren zijn aangebracht.
  • Op 2 december 1840 wordt William Henry Harrison (1773-1841) de 9de President van de VS. Zijn vader was een van de ondertekenaars van de Onafhankelijkheids-verklaring. Harrison stierf op de 32e dag van zijn presidentschap op de leeftijd van 68 jaar. Benjamin Harrison, Harrisons kleinzoon, werd later ook president.
De telegraaf van Samuel Morse uit 1838

1841

Morphy’s geschiedenis

  • De Morphy familie verhuist met de 4-jarige Paul naar 89 Royal Street (later hernummerd naar 417 Royal Street) eveneens in New Orleans.

Wereld geschiedenis

  • John Tyler (1790-1862) wordt op 4 april de 10de President van de VS. Hij was een Amerikaans politicus en slavenhouder. Eerder was hij de 10e vicepresident van de Verenigde Staten onder president William Henry Harrison, maar na diens vroegtijdig overlijden werd Tyler na één maand al beëdigd als president. Hij moest weinig weten van de Britten, net als de meeste van zijn tijdgenoten. Hij ondervond veel moeilijkheden in zijn binnenlandse politiek, doordat hij vaak van zijn vetorecht gebruik maakte. Veel beter verging het hem op buitenlands terrein. Hij was al lange tijd voorstander van vrijhandel en expansie naar het Westen. Hij sloot daarom handelsakkoorden met China en Duitsland. Hij liet Groot-Brittannië in 1842 weten dat zij moesten wegblijven van Hawaii. Daarmee startte een proces dat uiteindelijk zou leiden tot de Amerikaanse annexatie van de eilandengroep.
  • Op 14 april wordt het 1ste detective verhaal gepubliceerd: Edgar Allan Poe (1809-1849) schreef “Murders in Rue Morgue”. Poe wordt daarmee de grondlegger van het detective verhaal en inspireerde onder andere Artthur Conan Doyle (schrijver van de Sherlock Holmes verhalen). Naast zijn literaire en poëtische kant had Poe ook interesse in filosofische en wetenschappelijke vraagstukken. Dit laatste komt het best naar voren in zijn in 1848 geschreven Eureka: A Prose Poem, een essay over het universum, waarin hij over belangwekkende kosmologische verschijnselen schrijft, een voorschot neemt op de Big Bang-theorie, en met een juiste verklaring kwam voor de paradox van Olbers (de nachtelijke hemel kan niet donker zijn in een oneindig en eeuwig statisch heelal, vanwege het licht van zoveel sterren). Volgens Poe zelf was Eureka zijn meesterwerk.
Edgar Allan Poe

1842

Morphy’s geschiedenis

  • De 5-jarige Paul ziet zijn vader en oom voor het eerst verdiept in een schaakpartij.

Wereld geschiedenis

  • Op 25 mei presenteert Christian Doppler (1803-1853) zijn idee, dat we nu kennen als het Doppler Effect. Omdat zijn wetenschappelijke carriere in eerste instantie niet van de grond leek te komen en hij inmiddels getrouwd en een kind had, trof Doppler uit wanhoop voorbereidingen om naar Amerika te emigreren. Hij verkocht zijn bezittingen om de reis te financieren, maar kreeg dan toch nog een aanstelling in Praag, gelegen in het toenmalige Keizerrijk Oostenrijk-Hongarije. In 1842 hield Doppler voor het “Köninglich Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften” in Praag zijn beroemde voordracht Über das farbige Licht der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels. In deze beroemde publicatie stelt Doppler dat de frequentie van een golf toeneemt als de waarnemer beweegt in de richting van de bron en afneemt als hij zich van de bron af beweegt. Deze theorie werd in februari 1845 getest door de Nederlander Christophorus Buys Ballot op de enkelsporige Rhijnspoorweg tussen Utrecht en Maarsen.

1843

Morphy’s geschiedenis

  • Paul is nu 6 jaar oud en lijkt het schaakspel onder de knie te krijgen door te kijken hoe zijn familieleden het spel speelden.
  • Op een zomeravond, na een lange partij tussen zijn vader (Alonzo) en zijn oom (Ernest) gevolgd te hebben, verbaasde hij hen door aan te geven hoe Ernest eerder had kunnen winnen.

Wereld geschiedenis

  • De Thames Tunnel in Londen wordt op 25 januari geopend, ’s werelds eerste tunnel onder water. Hij is 11 meter breed, 6 meter hoog en 396 meter lang.
  • Op 1 juni begint Sojourner Truth (1797-1883), geboren als Isabella Baumfree, haar carriere als activiste tegen slavernij. Zij werd als slavin geboren op het landgoed Hardenbergh in Swartekill, een Nederlandse nederzetting in Ulster County, in de Amerikaanse staat New York. Ze sprak enkel Nederlands, tot ze in 1806 werd verkocht aan de Engelssprekende John Neely, waar ze de Engelse taal oppikte. Na nog een aantal maal doorverkocht te zijn, wist ze te ontsnappen en werd ze bekend door haar strijd voor de rechten van de vrouw en voor afschaffing van slavernij. Haar bekendste toespraak, Ain’t I a Woman?, hield ze in 1851 tijdens de “Ohio Women’s Rights Convention” in Akron, Ohio.
In de Thames Tunnel

1844-1845

Morphy’s geschiedenis

  • Op 27 december verslaat Charles Henry Stanley (1819-1901) Eugene Rousseau (1810-1870), in New Orleans – 15x gewonnen, 8x verloren, 8x remise.
  • Het is het eerste kampioenschap van de VS (hoewel toen de titel “US Chess Champion” niet gebruikt werd). Er werd gespeeld om $500.
  • Dit is het eerste georganiseerde schaakgebeuren in de VS. Rousseau werd bijgestaan door Ernest Morphy, die op zijn beurt zijn 8-jaar oude neefje Paul meenam.

Wereld geschiedenis

  • Op 4 december 1844 wordt slavenhandelaar James Knox Polk (1795-1849) verkozen als de 11de President van de VS. Hij bekleedde het ambt van 1845 tot 1849. Hij was ook de aanstichter van de Mexicaans-Amerikaanse oorlog (1846-1848). Die oorlog was altijd al het doel van Polk. Staten die op termijn zouden voortkomen uit de gewonnen territoria van de Mexicaans-Amerikaanse Oorlog zijn onder meer: Arizona, Californië, Colorado, Nevada, New Mexico en Utah.
  • In het dagblad New York Evening Mirror verschijnt op 29 januari 1845 het gedicht The Raven van Edgar Allan Poe. Het gedicht vertelt het verhaal van een mysterieus, nachtelijk bezoek van een raaf aan een man (de verteller), die treurt om zijn overleden geliefde, Lenore.
  • Op 8 mei 1845 start de eerste Southern Baptist Convention waar men vóór de slavernij is. Inmiddels is het, met zijn 15 miljoen leden, het grootste protestantse kerkgenootschap in de Verenigde Staten. Verschillende Amerikaanse presidenten, onder wie Bill Clinton en Jimmy Carter, hebben hun wortels in de Southern Baptist Convention-kerken.
Paul Gustave Doré illustreerde Poe’s The Raven


Nu Paul het schaakspel onder de knie heeft, en zelfs al een echte schaakmatch bijgewoond heeft, werd het tijd voor zijn eigen successen. Zie daarvoor deel 2 van Morphy’s levensloop.

Kosmologie 2/…

Zoals in de vorige bijdrage beschreven is ongeveer 95% van de materie en energie in onze kosmos nog ongedefinieerd ofwel “dark“. Laten we eens kijken naar de pogingen die er door de eeuwen heen gedaan zijn om het ontstaan, en de samenstelling van, onze kosmos te begrijpen.

Een gravure uit het boek L’atmosphère: météorologie populaire uit 1888 van de Franse astronoom Camille Flammarion

In het boek waar bovenstaande gravure voor ontworpen is, staat een toelichting: “Un missionaire de moyen âge raconte qu’il avait trouvé le point où le ciel et la terre se touchent… (‘Een missionaris uit de middeleeuwen vertelt dat hij de plek heeft gevonden waar de hemel en de aarde elkaar raken…’)”.
Dit geeft een mooi beeld van de zoektocht waar ik het over wil hebben.

Vooraleer de mens zich een beeld wilde vormen van de kosmos, was hij geinteresseerd in het beeld van de aarde daarin.

Kosmologie en de Bijbel

In de Bijbel staat niets vermeld over de aarde als planeet of als bol. Het idee dat de aarde een bol was, werd ontwikkeld door de Grieken in de 6e eeuw voor onze jaartelling.

Genesis

In het boek Genesis wordt de aarde van voor de schepping voorgesteld als woest en leeg en de duisternis lag over de watervloed. De driedelige wereld van hemel, aarde en onderwereld dreef in Tehom, de mythologische kosmische oceaan, die de aarde bedekte totdat God het uitspansel op de tweede dag geschapen zou hebben om het water in hogere en lagere delen te verdelen. Water boven het uitspansel of gewelf en water onder het gewelf. Aan het gewelf, ook wel Firmament genoemd, zijn de sterren bevestigd en waarachter wind, regen en sneeuw gelegen waren.

De Griekse kosmologie

Rond de tijd van het hellenisme werd het geocentrische wereldbeeld van de Ionische natuurfilosoof Anaxagoras (500-428 v.Chr.) populair. Daarin stond de aarde onbeweeglijk in het centrum van het heelal en de zon, de maan en de planeten draaiden om de aarde. De hemellichamen werden verondersteld vastgemaakt te zijn aan doorzichtige ‘sferen‘ of bollen die in elkaar nestelden en door hun draaiingen de indruk van de banen der planeten en sterren gaven.

Anaxagoras’ kosmologie

Volgens Anaxagoras was de oorspronkelijke toestand van het universum een oerchaos, gebaseerd op de theorie van het apeiron (het Oneindige) bij Anaximander (610 – 547 v.Chr.) die de ‘vader van de kosmologie‘ wordt genoemd. Van hem zijn de stellingen afkomstig dat de banen van hemellichamen niet aan de horizon stoppen, dat de aarde zweeft in de ruimte en dat de hemellichamen op verschillende afstanden van de aarde staan. Latere filosofen namen die ideeën over, maar hielden vast aan de platteaardetheorie. Mogelijk bedacht Anaximander ook de notie van de draaiende sterrensfeer. Die is hoe dan ook een Griekse uitvinding en gaat niet terug op Babylonische voorstellingen

Anaxagoras stelde de oerchaos voor als een oneindig grote verzameling van ongedifferentieerde en ongestructureerde stoffelijke deeltjes, die hij Spermata noemde. Deze oerelementen hebben altijd reeds bestaan en er is in zijn kosmologie geen sprake van ontstaan of vergaan van de wereld. Belangrijk in dit opzicht is dat Anaxagoras als eerste filosoof een abstract filosofisch begrip heeft ingevoerd, namelijk de Nous (Geest). Deze Nous moet opgevat worden als een denkende, redelijke, almachtige, maar onpersoonlijke Geest. Dankzij deze geest is er uit de oer-chaos een welgeordende wereld ontstaan. Het lijkt er op dat Anaxagoras deze Nous alleen als een soort van onbewogen beweger beschouwt, die, na de eerste stoot gegeven te hebben, de schepping verder aan zijn lot overlaat.

Anaxagoras


Anaxagoras zocht overal zuiver natuurlijke, mechanische oorzaken. Omdat, volgens hem, in elke kiem alle kwaliteiten aanwezig zijn: Alles is in alles (Homoiomeria), is overgang van de ene stof in de andere mogelijk, doordat hij meer of minder van een bepaalde kwaliteit krijgt. Zo konden uit een veranderende samenstelling van verschillende oerdeeltjes alle stoffen en objecten gevormd worden. Ontstaan en vergaan zijn slechts schijn want de dingen veranderen slechts in compositie en inhoud.
Alle hemelse objecten waren volgens hem stoffelijk: de zon een gloeiende steen, de maan was een brok aarde. Dit was in tegenstelling tot de (religieuze) overtuigingen van die tijd. Plato liet, in zijn boek Apology, Socrates het volgende tegen Meletus, die Socrates beschuldigde van het volgen van de ideeën van Anaxagoras, zeggen:

“My dear Meletus, do you think you are prosecuting Anaxagoras? Are you so contemptuous of the jury and think them so ignorant of letters as not to know that the books of Anaxagoras of Clazomenae are full of those theories, and further, that the young men learn from me what they can buy from time to time for a drachma, at most, in the bookshops, and ridicule Socrates if he pretends that these theories are his own, especially as they are so absurd?“

Het boek van Anaxagoras (dat verloren gegaan is) was toen dus blijkbaar een koopje: je kon het al kopen voor één drachme!

Aristarchus en Ptolemaeus

Aristarchus (ca. 310 – 230 v.Chr.) ging in zijn boek Over de afmetingen en afstanden [van de Zon en de Maan] uit van een alternatief: het heliocentrische wereldbeeld. In dit werk probeerde Aristarchus te bewijzen dat de afstand van de Zon tot de Aarde 20 keer zo groot is als van de Maan tot de aarde.

Hij meende dat de maan geen licht uitzond, maar slechts het zonlicht reflecteerde. Daardoor kon hij de relatieve afstand tot zon een aarde bepalen, en wel als volgt: bij halve maan is de hoek Zon-Maan-Aarde 90°. Op hetzelfde moment mat hij de hoek Maan-Aarde-Zon. Dit lukte niet goed, want die hoek is moeilijk te meten, maar zo kon hij de relatieve lengten van de zijden Aarde-Maan en Aarde-Zon berekenen (gebruikmakend van de stelling van Phytagoras!).
Ook vergeleek hij in datzelfde boek de middellijn van de Aarde met de middellijn van de Maan. Die was af te leiden uit de schaduw van de Aarde op de Maan bij maansverduisteringen. Door die schaduw te bekijken, meende hij te zien dat de Aarde drie keer zo groot is als de Maan, wat een redelijk goede benadering is.
De Zon is verder weg dan de Maan en aanzienlijk groter dan de Aarde – Aristarchus kwam uit op achttien tot twintig keer (in werkelijkheid ongeveer 500 keer). Op grond van deze verhouding in grootte, kwam hij tot de conclusie dat de Aarde om de Zon moet draaien in plaats van andersom.
Samengevat was dus volgens hem de Zon het centrum van het heelal, bewoog de Aarde in één jaar om de Zon en in één dag om haar eigen as en was de sfeer van de sterrenhemel onbeweeglijk. Omdat de sterren geen zichtbare parallax vertoonden, veronderstelde hij dat de sterren zeer ver weg waren. Het is echter niet zeker of hij dit slechts als hypothese overwoog of als bewezen propageerde.

Zijn ideeén hielden echter geen stand en werden verdrongen door die van Ptolemaeus.

Claudius Ptolemaeus beschreef in 140 na Chr. een geocentrisch beeld van het zonnestelsel. Zijn opvattingen over astronomie, bekend als het Stelsel van Ptolemaeus, hebben meer dan 1400 jaar, tot ver na de middeleeuwen, deze wetenschap in West-Europa en Arabië beheerst.

Het zonnestelsel volgens Ptolemaeus


Ptolemaeus heeft de epicykel-theorie van Hipparchus vervolmaakt. Met het sterren-model van Aristoteles kon namelijk niet verklaard worden waarom de planeten zich soms snel, soms langzaam, en soms zelfs achteruit, aan de hemel schenen te bewegen. Door de planeten cirkelbewegingen op cirkelbewegingen te laten maken, lukt dit Ptolemaeus wel.
De werken van Ptolemaeus over astronomie zijn overgeleverd in het Arabisch en werden door de Arabische astronomen Kitab al-Madjisti genoemd, wat Het grootste boek betekent. Dit werd later verbasterd tot Almagest (het zeer grote). De Almagest bevatte ook een sterrencatalogus en een lijst van 48 sterrenbeelden die al door Hipparchus beschreven waren.

Kosmologie 1/…

Tijdens mijn studie natuurkunde aan de Rijks Universiteit te Utrecht, had ik als bijvak Sterrenkunde. Binnen dat vak gebied ben ik altijd geinteresseerd geweest in de kosmologie, de ontstaansgeschiedenis van onze kosmos of heelal. Ik wil daar een aantal onderwerpen uitlichten.

Dark Matter en Dark Energy

Wat is dat nu weer? Donkere materie en donkere energie?

Het zijn begrippen uit de kosmologie en zijn bedoeld om ons momentele gebrek aan kennis over de samenstelling van de kosmos te “verhullen“.
Het blijkt namelijk dat we slechts zo’n 5% van de materie en energie “kennen” die noodzakelijk is om ons heelal bij elkaar te houden, dan wel met versnelling te laten expanderen. Waar is de rest?

Die ontbrekende 95% wordt in de kosmologische literatuur “dark matter” en “dark energy” (donkere materie en donkere energie) genoemd.

Voor een goed begrip: we hebben het hier over materie en energie die niet zichtbaar is met optische middelen en dus niet te detecteren is via de elektromagnetische straling die de aarde bereikt. Op dit moment schatten de kosmologen de volgende verhouding van de zichtbare en onzichtbare materie en energie in:

  • 74% donkere energie
  • 22% donkere materie
  • 4% waarneembare (detecteerbare) materie en energie

De ontbrekende materie en energie is noodzakelijk om de bewegingen van sterren en sterrenstelsels in ons heelal (zoals we die op aarde waarnemen) consistent te houden met onze zwaartekracht- en relativiteitstheorie.

Dark matter en dark energy verhouding

Je zou ook de oplossing kunnen zoeken in antwoorden op vragen als:
“Zijn onze waarnemeingen wel correct?“
“Is onze zwaartekracht- en relativiteitstheorie wel correct?“

Of zelfs:
“Wordt ons heelal misschien wel bij elkaar gehouden door God?“

Voordat we daar op ingaan, eerst wat achtergronden en geschiedenis.

Het eerste idee van Dark Matter

Het was een Nederlander die als eerste (in 1932) het idee lanceerde dat er ontbrekende materie moest zijn om ons Melkwegstelsel intact te houden: Jan Hendrik Oort. Zijn berekeningen waren niet correct, maar een jaar later bewees Fritz Zwicky de theorie van Oort met de correcte berekeningen.

Opnieuw getoetst

Veel later (in 1978) werd de theorie opnieuw getoetst door Vera Rubin en Kent Ford. En zij vonden dat de buitengebieden van spiraalstelsels sneller ronddraaien dan verwacht mocht worden op grond van hun bekende massa. Er zou daarvoor meer massa aanwezig moeten zijn.
Dit fenomeen werd vanaf toen het melkwegstelseldraaiingsprobleem genoemd.

Oerknal of “Big Bang“

Donkere materie is ook een mogelijke oplossing voor bepaalde inconsistenties in de theorie van de oerknal. De oerknal of big bang is de populaire benaming van de kosmologische theorie die op basis van de algemene relativiteitstheorie aannemelijk maakt dat 13,8 miljard jaar geleden het heelal ontstond uit een enorm heet punt (ca. 1028 K), met een bijna oneindig grote dichtheid, ofwel een singulariteit. Tegelijkertijd met de oerknal zouden ruimte en tijd zijn ontstaan. De theorie is onder meer gebaseerd op de waarneming van het voortdurend uitdijende heelal, in het bijzonder de roodverschuiving van de spectraallijnen van licht van verre sterrenstelsels. Dit wordt veroorzaakt door het zogenaamde dopplereffect.
Die singulariteit is strijdig met de algemene relativiteitstheorie, want daarin is een oneidig grote dichtheid onmogelijk.
De vraag is dus ook of we met onze theorieen, die de extrapolatie van het uitdijende heelal, terug in de tijd, moeten ondersteunen, wel dicht genoeg bij het begin kunnen komen. Er wordt dan ook veel gediscussieerd over tot hoe dicht we bij de singulariteit kunnen extrapoleren, maar zeker is dat we niet dichterbij kunnen komen dan tot ongeveer 10−43 seconde na het ontstaan van het universum.

Big Bang of Oerknal van bijna 15 miljard jaar geleden

Zwarte gaten of “Black Holes“

Het lijkt voor de hand te liggen om een relatie tussen donkere materie en zwarte gaten te veronderstellen. De kern van een zwart gat bestaat ook uit een singulariteit en lijkt daarmee op het begin van de kosmos.
Zouden de zwarte gaten in feite de donkere materie zijn? Ook hier tast men nog in het duister; het is zelfs zo dat het opnemen van donkere materie door zwarte gaten (meestal bevinden die zich in het centrum van een sterrenstelsel) impliceert dat er donkere materie verdwijnt uit de rest van het sterrenstelsel.
Dit legt weer beperkingen op aan de theorieën over de snelheid en richting van de donkere materie deeltjes. Het verklaren van de aard van donkere materie is een van de grote problemen van de kosmologie.

Noodzaak van donkere energie of Dark Energy

Naast donkere materie is er ook donkere energie noodzakelijk om, met name, de versnelling van het uitdijen van het heelal te verklaren.
Einstein wilde in eerste instantie niet geloven dat het heelal uitdijde. Daarom introduceerde hij in 1917 al een kosmologische constante in zijn veldvergelijkingen. Die konstante voorkwam dat het heelal, volgens zijn theorie, door de zwaartekracht zou instorten. Na de ontdekking van de uitdijing van het heelal trok Einstein het idee van deze anti-zwaartekracht in en noemde dit idee “zijn grootste blunder”.

Versnelling eist negatieve zwaartekracht

In de jaren negentig werd aan de hand van de studie van verre supernovae, ontdekt dat de uitdijing van het heelal zo’n vijf miljard jaar na de oerknal is gaan versnellen. De enige manier om dit te verklaren was het introduceren van een onbekende kracht die zich gedroeg als een kosmologische constante en werkte als een negatieve zwaartekracht. Deze kracht, of energie, werd donkere energie genoemd en er is nog geen afdoende verklaring voor gevonden. Een verklaring kan zijn dat “lege” ruimte zijn eigen energie heeft. Omdat dit een eigenschap van ruimte zelf is, kan ze niet “verdunnen” als gevolg van een expanderende ruimte… Andersom: als er meer ruimte ontstaat, is er ook meer van dergelijke energie.

Quintessence, het vijfde element

Sommige kosmologen hebben deze donkere energie ook wel “quintessence” genoemd, naar het vijfde element in de Griekse filosofie (ook wel aether genoemd). Volgens de Griekse filosofen zou dit element de ruimte boven de aardse sfeer vullen. En dit werd ook in de middeleeuwen geloofd. Maar dat verklaart dus evenmin iets.

Stoicijnse Filosofie 2/…

Van alle filosofieën, overtuigingen, en geloven zijn er slechts een paar die echt praktisch zijn. Dat wil zeggen: het helpt mensen in de praktijk met hun problemen, en is niet alleen voor de schoolbanken bedoeld.
Hierover is er een website die De Nieuwe Stoa heet. Daar worden vragen van een praktische filosofie behandeld zoals:

  • Hoe moeten we ons gedragen in moeilijke omstandigheden?
  • Wat is belangrijk in het leven, en wat niet?
  • Wat zorgt voor geluk, en hoe kunnen we ons gelukkig voelen?

Eén van de meest invloedrijke praktische filosofieën is het stoïcisme. Origineel opgericht door Zeno van Citium rond 300 v.Chr., groeide het stoïcisme uit tot een van de belangrijkste filosofische stromingen in het Romeinse rijk.

De stoïcijnen waren een diverse groep: van keizer Marcus Aurelius, de machtigste man op aarde, tot Epictetus, geboren als een slaaf. De andere bekende stoïcijn is Seneca, een rijk en succesvol staatsman die later in zijn leven leraar van keizer Nero werd.

Om meteen maar de grootste misvatting van het stoïcisme weg te nemen: het heeft weinig te maken met stoïcijns zijn. Het stoïcisme gaat niet over het onderdrukken of verschuilen van emoties. Emoties zijn menselijk en het uiten daarvan ook. Wat het stoïcisme wel leert is dat we de baas moeten zijn van onze emoties.

Maar wat kenmerkt het stoïcisme nou? Allereerst, en dit kan niet vaak genoeg gezegd worden, gaat het stoïcisme over de praktijk. Het is geen filosofie voor de professoren; het gaat om de mens in zijn omgeving.

Eigenlijk heeft het stoïcisme maar enkele vaste onderwerpen die steeds weer naar voren komen.

  • Dat de wereld niet te voorspellen is
  • Dat veranderingen altijd dichtbij zijn
  • Dat het leven kort is
  • Dat we weinig invloed hebben op de toekomst
  • Hoe we, in deze omstandigheden, ons het beste kunnen gedragen
  • Hoe we in controle en vastberaden kunnen zijn.

Maar wat bovenal naar voren komt, is dat onze ontevredenheid en ongelukkigheid veelal ontstaat omdat we ons op de verkeerde dingen richten. Dat wil zeggen, we richten ons voornamelijk op ‘externe zaken’ waar we geen invloed op hebben, en niet genoeg op onze ‘interne zaken’ waar we wel invloed op hebben.
Denk hierbij aan dingen zoals onze houding, emoties, en meningen, maar ook het ontwikkelen van de juiste karaktereigenschappen (of deugden).

Wie waren de Stoïcijnen?

Het stoïcisme bestaat grofweg uit twee periodes: de oude Stoa en de jonge Stoa. De oude Stoa is het stoïcisme van het oude Griekenland met filosofen zoals Zeno van Citium, Cleanthes, en Chrysippos. Deze groep kun je zien als de oprichters van het Stoïcisme die wat dogmatischer en minder ‘praktisch’ waren dan de stoïcijnen die nu vooral nog bekend zijn.

De jonge Stoa is over het algemeen wat meer bekend, met name de drie belangrijkste individuen uit deze periode: Seneca, Epictetus, en Marcus Aurelius. De ‘leer’ van deze drie stoïcijnen is in grote lijnen gelijk, maar verschilt onderling wel in de details.
Het bijzondere aan deze drie individuen is dat ze perfect weergeven dat er niet één type filosoof binnen het stoïcisme is, maar dat ze zich bevonden in verschillende lagen van de bevolking. Van slaven, staatsmannen tot de machtigste man uit de oudheid. Het maakt dus niet uit welke positie je hebt in het leven – hoe belangrijk of onbelangrijk je misschien dan ook bent – het stoïcisme is toepasbaar voor iedereen.

Seneca was één van de rijkste personen uit zijn tijd, een bekend redenaar, en leraar en adviseur van keizer Nero. Hij liet zien dat het mogelijk is om midden in het leven te staan, succesvol te zijn, en toch een stoïcijnse insteek te hebben en een goed mens (proberen) te zijn.

Epictetus werd geboren als slaaf en diende zijn meester voor vele jaren. Hij probeerde zijn rol op een zo’n goed mogelijke manier uit te voeren en, als teken van dank, werd hij later vrij gezet. Hierna richtte zijn eigen filosofische school op.

Marcus Aurelius, vaak bestempeld als de keizer-filosoof, was keizer van het Romeinse Rijk en de laatste van de ‘vijf goede keizers’.
De machtigste man op aarde combineert zijn functie met het uitoefenen van een filosofie?
Een praktische filosofie over hoe je jezelf het beste kunt gedragen, wat je aandacht verdient en wat niet. Is dat mogelijk? Marcus Aurelius laat overduidelijk zien dat het antwoord ‘ja’ is.

Ook in de periode na de Griekse en Romeinse tijd werden mensen beïnvloed door de stoïcijnse gedachtegang. Frederik de Grote, Montaigne, George Washington, Erasmus, Adam Smith, en John Stuart Mill werden alle geïnspireerd door het stoïcisme.

Door de eeuwen heen is het stoïcisme dan ook een toevluchtsoort geweest voor leiders, andersdenkenden, en – in het algemeen – mensen die zich in moeilijke situaties bevonden. Hierin blinkt deze praktische filosofie uit.
Je kunt het stoïcisme dan ook zien als een onderdeel in de menselijke gereedschaps-kist. Het biedt houvast, hulp, en (waar nodig) helpt het ons het leven te verdagen. Het is dan ook geen wonder dat de stoïcijnse filosofie over de jaren heen op steeds weer oplevingen heeft gehad.

Wat zijn de belangrijkste lessen van het stoïcisme?

Alles is slechts een waarneming en een interpretatie

Misschien wel dé belangrijkste les van het stoïcisme is dat er niet zoiets bestaat als ‘goed’ of ‘slecht’. Alles in het leven is slechts een waarneming. Deze waarnemingen worden gevormd door een individu, en zullen dus ook verschillen per persoon. Iemand met een andere levensvisie, achtergrond, ideeën, of houding zal dan ook een andere interpretatie van dezelfde waarneming hebben.

De realisatie dat een waarneming gevormd wordt binnenin jezelf kan een enorme opluchting zijn. Als jij namelijk iets waarneemt en concludeert dat het slecht is, kun je met hetzelfde gemak ook bepalen dat het goed is.

Stel je voor dat je op je werk ontslagen wordt. Is dit slecht of goed?
De stoïcijn zal zeggen: ‘geen van beiden’. Wat er gebeurt is neutraal, maar jouw gedachten en houding tegenover deze neutrale gebeurtenis maakt het goed of slecht. Als je ontslagen wordt kun je ervoor kiezen om dit als slecht te bestempelen.
Je kunt er ook voor kiezen om dit als iets goeds te zien. Misschien biedt dit je nu de kans om toch voor jezelf te beginnen, of eindelijk die carrièreswitch te maken.
Dus: niets is uit zichzelf goed of slecht, maar het zijn onze gedachtes en interpretaties die het zo maken.

De stoïcijn zal er dan ook voor kiezen om alles als een mogelijkheid of een kans te zien. Word je ontslagen? Dat is een kans om iets anders toe zoeken.
Is je huwelijk ten einde? Dat is een kans om je leven een tweede start te geven.
Word je ziek? Dat is – in het uiterste geval – een kans om je filosofie en gemoeds-toestand te testen en te verbeteren.

Kortom, het zijn de interpretaties van waarnemingen en gedachtes hierover dat iets goed of slecht maakt. Dus waarom zou je er niet voor kiezen om dingen van een positieve kant te bekijken? Of het als een kans te zien?

Wel of geen controle of invloed

Als waarnemingen en interpretaties de ene kant zijn, dan vormen acties en daden de andere. Een ander belangrijk onderdeel van het stoïcisme is dan ook het onderscheid maken tussen zaken waar je geen controle op hebt, en zaken waar je wel controle op hebt. Dit lijkt simpel, en dat is het eigenlijk ook, maar in de praktijk is het niet altijd even gemakkelijk.

Neem bijvoorbeeld het opkomen van de zon. Hebben we hier invloed op? Kunnen we op een of andere manier de zon eerder laten opkomen, of ervoor zorgen dat de zon niet op komt?
Nee. Over het opkomen van de zon hebben wij geen invloed. Dus waarom zouden we er ons druk om maken?

Een praktisch voorbeeld: ervaar je frustraties in het verkeer? Mensen die je afsnijden, fietsers die niet stoppen voor zebrapaden, voetgangers met een zelfmoordneiging? Kun je deze mensen – voordat ze iets doen – stoppen of tegenhouden?
Realistisch gezien niet. Dus als je een van deze bovenstaande dingen tegenkomt in het verkeer waarom zou je je er druk om maken? Je hebt er namelijk toch geen invloed op.

Idealiter zou het onderscheiden van de zaken waar je wel controle op hebt en waar je geen controle op hebt, ervoor zorgen dat je je focust op de dingen waar je wel invloed op hebt. Dit voorkomt frustratie, en het zorgt ervoor dat je acties en je doelen geïnternaliseerd worden. Dat wil zeggen dat het behalen van deze doelen dan niet aan anderen ligt, maar enkel aan jezelf.

Volgens de stoïcijnen zijn de zaken waar we wel invloed op hebben dingen zoals onze houding, onze reacties, onze gedachten en onze standpunten. Waar we géén invloed op hebben zijn anderen, ons lichaam, onze gezondheid, en alle materiële dingen.

(Sommige stoïcijnen onderscheiden de gebieden van invloed niet in twee, maar in drie:

1) Zaken waar je wel invloed op hebt,
2) Zaken waar je beperkt invloed op hebt – zoals het spelen van een sport, je kunt immers zelf bepalen hoe goed je je best gaat doen.
3) Zaken waar je totaal geen invloed op hebt.)

De stoïcijnen bedoelden hiermee overigens niet dat we passief moeten zijn. Het accepteren van omstandigheden waar je geen invloed op hebt is één ding.
Passief en mak hierop reageren is iets anders. Als er dingen zijn waar we geen invloed op hebben dan moeten we dat we accepteren. Maar dit betekent niet dat we onze plannen niet kunnen aanpassen, dat we niet kunnen veranderen of improviseren.
Als je een wandeling wil gaan maken maar het regent, dan kun je passief op de bank gaan zitten. Je kunt natuurlijk ook een paraplu en regenkleding pakken en alsnog gaan. Of je verandert je plannen, en gaat iets anders (maar dan binnen) doen. Acceptatie van omstandigheden waar je geen invloed op hebt staat niet gelijk aan passief zijn.

Het opdelen van deze gebieden van invloed is trouwens niet iets puur stoïcijns. Viktor Frankl, overlever van de Holocaust, schreef iets gelijkwaardigs.
Tijdens zijn gevangenschap in een concentratiekamp kwam hij tot de ontdekking dat er één ding is wat nooit van een mens afgepakt kan worden. Dat is de beslissing hoe je op je omstandigheden reageert.
Nu is ons dagelijks leven – gelukkig – geen concentratiekamp, maar toch komen we dingen tegen komen waar we boos of gefrustreerd van worden. Bedenk dan ook dat hoewel alles tegen kan zitten, niemand kan bepalen hoe jij op zaken reageert. Dat kan je namelijk alleen zelf. De keuze is dus aan jou: word je boos en gefrustreerd door wat er gebeurt, of sta je vanaf nu met een meer positieve en stoïcijnse blik in het leven?

Kortom, richt je op de zaken waar je wel direct invloed op hebt en stel je onverschillig op voor de rest.

Stoicijnse Filosofie 1/…

In een aantal Engelstalige bijdrage heb ik het al gehad over de filosoof Epictetus, samen met Zeno de grondlegger van de Stoicijnse Filosofie. Hier wil ik nog enkele Nederlandstalige kanttekeningen bij hun werk maken.

Zeno

Zeno

Over de Griekse filosoof Zeno heb ik nog niet veel verteld. Bij deze dan aan de hand van Wikipedia:

Zeno van Citium (Cyprus, ca. 335 v.Chr.- Athene ca. 262 v.Chr.), was de stichter van het stoïcisme, de overheersende filosofische school van het late hellenisme en het Romeinse Rijk.

Citium op Cyprus telde een groot aantal inwoners van Fenicische afkomst, mogelijk was Zeno daar ook onder. Hij studeerde in Athene als leerling van de Cynicus Crates en de platonisten Xenocrates en Polemon. Hij werd ook geïnspireerd door Socrates, omdat deze ook aandacht had voor het concrete. Er is niet zo veel bekend over zijn leven, behalve dat hij met de Cynici een voorkeur voor schokkend gedrag deelde en geen gemakkelijk leermeester was. Zeno hield niet van grote groepen mensen, en gaf de voorkeur aan eenvoud boven rijkdom. Hij stichtte een school, maar kon zijn schulden niet betalen en werd door de Atheners als slaaf verkocht. Een vriend kocht hem vrij.

Zeno wilde een filosofie ontwikkelen, het Stoïcisme, voor de concrete, materiële en lichamelijke mens. Alles gebeurt volgens strikte natuurwetten, toeval bestaat niet.
Het Stoïcisme legde de nadruk op het in alle rust aanvaarden van wat het universum -dat een goddelijk wezen met een eigen wil en ziel is- in petto had.

Het woord stoa, waarvan stoicijns is afgeleid, betekent zuilengang en staat voor de stoa poikilè (beschilderde zuilengang). Dat was een zuilengang aan de noordkant van de Agora van Athene, alwaar Zeno zijn onderwijs gaf.

De stoïsche filosofie presenteert zichzelf als de aangewezen weg om de mens gelukkig te maken. Alles wat gebeurt in de wereld is volgens de Stoa van tevoren onverbiddelijk bepaald, maar de vrijheid en autonomie van de mens zit hem erin dat hij vrij is in zijn oordeel hierop. Dit oordeel is bepalend voor het menselijk geluk. Inzicht in de noodzakelijkheid van alles, inzicht dat dit zo goed is, enerzijds; anderzijds het inzicht dat hetgeen men gewoonlijk als persoonlijke rampen ziet, ons niet echt raakt, als we maar goed onderscheiden wat er echt aan de hand is.

Er zit evenwel ook een moreel aspect aan vast. Een stoïcijn wordt geacht ook zijn sociale plichten te vervullen. Dit wordt gezien als een natuurlijk bestanddeel van het leven in de menselijke gemeenschap. Want ook het leven in overeenstemming met de natuur wordt als doel geformuleerd door de Stoa.

Citaten van Zeno

De natuur heeft ons twee oren gegeven en slechts één tong opdat we meer zouden luisteren dan praten.

Door te zwijgen verneem ik de gebreken van anderen en verberg ik de mijne.

Wanneer men niet durft zeggen wat men meent, eindigt men met niet meer te menen wat men zegt.

Het bewogene beweegt niet op de plaats waar het is, noch op de plaats waar het niet is. De vliegende pijl rust.

Epictetus

Citaten van Epictetus

Ten eerste een aantal treffende en aan hem toegewezen quotes/citaten:

Geef me de moed te accepteren wat niet in mijn vermogen ligt, de kracht om alles te doen wat in mijn vermogen ligt en de wijsheid tussen die twee onderscheid te maken.

Er is slechts één weg naar geluk en dat is op te houden met je zorgen maken over dingen waar je geen invloed op hebt.

Mensen raken niet van streek door de gebeurtenissen, maar door de manier waarop ze tegen die gebeurtenissen aankijken.

Wil niet dat de dingen zich voordoen zoals je wilt, maar beperk je ertoe de dingen te willen zoals ze zich voordoen. Dat is het geheim van het geluk.

Het is het werk van een onopgevoed mens anderen de schuld te geven wanneer hij zelf de oorzaak van het onheil is; zichzelf verwijten maken is het werk van iemand wiens opvoeding een aanvang genomen heeft; wie noch zichzelf, noch een ander iets verwijt, diens opvoeding is voltooid.

Laat er vooral stilte zijn of zeg alleen het noodzakelijke en met weinig woorden.

Verschans u in tevredenheid want dat is een onneembare vesting.

Wat wil het zeggen, wanneer wij iets van ons noemen? Evenveel, als wanneer wij een bed in een herberg van ons noemen.

Linda en Meryl en Kuifje 4/…

De Kuifje albums zijn inmiddels collector items waar fantastische prijzen voor geboden worden. Bijvoorbeeld op de veilingsite Catawiki.

Op die site vond ik het volgende over de albums:

Met een oeuvre van 50 jaar en 24 verhalen, is het moeilijk om te bepalen welk Kuifje album het meest gewild is. Sommigen hebben een controversiële inhoud, anderen zijn ondertekend door de tekenaar Hergé of vertegenwoordigen een bepaalde mijlpaal in de Kuifje geschiedenis. Hoe dan ook, sommige albums zijn heel wat geld waard op de veiling . Het verhaal achter vijf van de meest gewilde Kuifje albums!

De Krab met de Gulden Scharen (originele titel: Le crabe aux pinces d’or, 1941).

Voor velen is Kuifje onlosmakelijk verbonden met Kapitein Haddock (denk je aan Kuifje, dan denk je aan “Duizend bommen en granaten!”) maar het is pas in het 9de album dat Kuifje hem ontmoet aan boord van de “Karaboudjan”. Dit is wat De Krab met de Gulden Scharen zo bijzonder maakt. Het album werd uitgebracht in 1941 toen België werd bezet door nazi-Duitsland, dus was Hergé beperkt tot het schrijven van een verhaal met een neutraal thema. Hij bewaarde zijn politieke gedachten voor “Het Zwarte Goud”, dat hij begon te schrijven toen de oorlog uitbrak, maar pas in 1950 als album uitgaf. Le crabe au pinces d’or was het laatste album dat in zwart-wit werd gepubliceerd. In 1944 werd het opnieuw getekend en gepubliceerd met 62 gekleurde pagina’s waardoor het het meest gezochte album van de 1ste gekleurde versie werd. Kuifje albums die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gepubliceerd, zowel zwart-wit als gekleurd, halen een bedrag tot € 6000 in de Catawiki veilingen.

Kuifje in Tibet (originele titel: Tintin au Tibet, 1960).

Velen beschouwen dit verhaal als een van de beste van Hergé, en het verhaal erachter is ook heel interessant. Tegen het einde van de jaren 1950 kreeg Hergé een zenuwinzinking toen hij scheidde van zijn vrouw om met een andere vrouw te kunnen zijn. Hij ging naar een psychiater vanwege zijn verontrustende nachtmerries gevuld met eindeloze witte visioenen en werd geadviseerd om te stoppen met werken. In plaats daarvan probeerde Hergé te vechten tegen de demonen in zijn hoofd door het verhaal van Kuifje in Tibet te schrijven. Het is geen toeval dat Kuifje bang en eenzaam is in Tibet en veel spoken moet uitdrijven om een nieuw evenwicht te kunnen vinden… Tijdens een persmededeling in 1960 werd er een genummerde pre-run (Tirage de tête) van 100 stuks gesigneerd door Hergé. In 2015 werd het op Catawiki geveild voor € 13.000.

Kuifje in Congo (originele titel: Tintin au Congo, 1931).

Dit is waarschijnlijk het meest controversiële album van Kuifje. Het heeft onder vuur gelegen vanuit Amerika, Groot-Brittannië, Zweden en België vanwege de veronderstelde racistische inhoud; de Congolezen zouden worden neergezet als kinderachtig en primitief. Het is een paar keer aangepast – om de Congolezen dunnere lippen en een kleinere bos kroeshaar te geven – en wordt nu vaak met een waarschuwing erop in winkels verkocht. Het feit dat Kuifje meehelpt om Afrikaans wild af te maken valt tegenwoordig ook niet meer goed in de Westerse wereld. Vandaag is Kuifje in Congo waarschijnlijk meer beroemd om de controversiële inhoud dan om het vermakelijke verhaal en is een gezocht item van verzamelaars geworden. In 2016 bracht een prototype van dit album – vermoedelijk 1 van slechts 7 – met lege tekstballonnen en zonder titel op de cover € 39.000 op in een Catawiki veiling.

De “blanco” Kuifje in Congo / Afrika.

Mannen op de Maan (originele titel: On a marché sur la lune, 1954).

Soms is het niet het verhaal of het verhaal erachter wat een album zo waardevol maakt in online veilingen. Handtekeningen doen het altijd goed, vooral wanneer ze met het verhaal te maken hebben. Zoals met een Franstalig album van Mannen op de Maan dat gesigneerd is door Hergé, Buzz Aldrin, Neil Armstrong en nog meer. Voor dit verhaal, dat 15 jaar voor de eerste bemande maanlanding werd gepubliceerd, deed Hergé zeer uitgebreid onderzoek naar bemande ruimtevaart. Met quotes als “eerste wandelaar op de maan na Kuifje” (Buzz Aldrin) en “langste maanwandeling op die van Kuifje na” (Edgar Mitchell) is het niet zo gek dat het album $132.400 opbracht in een veiling.

Kuifje in het land van de Sovjets (originele titel: Tintin au pays des Sovjets, 1930).

Dit is het verhaal waar de Kuifje gekte mee begon. Voorpublicatie begon in het weekblad Le Petit Vingtième in 1929 en het was een onmiddellijk succes. Tegenwoordig heeft dit album uit 1930 een iconische status. In totaal zijn er 10.000 exemplaren gedrukt (10 series van 1.000) maar niet veel albums hebben het overleefd. De eerste 500 exemplaren zijn genummerd. Een genummerd exemplaar van Kuifje in het land van de Sovjets dat is gesigneerd door Hergé en zijn vrouw als “Tintin and Milou” (Bobbie) is op Catawiki voor € 30.000 geveild.

Thinking

We can go three weeks without food, three days without water, three minutes without oxygen, but we can’t even go for three seconds without thinking.

Spring is here (it is the first of April, 2021)! Spring cleaning time is here as well.

Spring cleaning isn’t just about sorting through things and getting rid of clutter. For me it is also the time of the year to cleanup the mess in my head… and getting rid of a cluttered mind.

In Caroline Leaf’s book “Cleaning up your mental mess” she suggests to do just that in the Five steps of the Neurocycle. She writes: “If our minds are messy, we mess up our lifestyles, and when our lifestyles are messed up, our mental and physical health suffer.
The 5 Steps are a way to harness our thinking power—any task that requires thinking can use a neurocycle, which means everything can use a neurocycle because we are always thinking!“

Caroline Leaf

Mind Management

  • Mind-management is a skill that needs to be learned and constantly upgraded as we grow from childhood into adulthood. For every new experience we need a new set of mind-management tools.
  • There’s no secret quick fix or uniform formula to healing and happiness.
  • Feeling guilty because you “failed to think positively enough,” “didn’t have enough faith,” or didn’t reach some “ideal” is damaging to your psyche and your physical body.
  • For the first time in decades, the trend of people living longer, has been reversed due to lifestyle-related diseases. Yes, we are in control of our lifestyle choices, but it doesn’t seem like we are doing a very good job at this!
  • Everything in our society seems to convey the message of “now!” It’s almost as if we’ve entered an era where we have sacrificed the processing of knowledge for the gathering of data.
  • We can’t control the events and circumstances of life but we can learn to control our reactions, which help us deal with and manage the many challenges we face.

The last one could have been a statement Epictetus the Stoic made.

  • The way we use our minds helps us go from just hearing good advice to living a good life.
  • We all have to learn how to catch and edit our thoughts and reactions before they trigger toxic chain reactions and become ingrained neural networks, a.k.a. bad habits.
  • As we think, the brain literally changes in hundreds of thousands of ways, on cellular, molecular, chemical, genetic, and structural levels—the key is that you can direct this process!
  • Any brain, at any age, and no matter what has happened to it, can be made to function at a higher level because of the nature of neuroplasticity.

The 5 Step Neurocycle

Say you’re treated really badly by someone you trust. Now the old you would have immediately sent some nasty texts, perhaps a few good riddance one-liners, and then cried and swore at any living thing that crossed your path. But the new, mind-managed, quantum superhero you instead goes immediately through the different phases of mind-management, the 5 Steps of the Neurocycle:

  1. Gather. Read, listen, and watch what you are thinking and how you are feeling. Remind yourself that this person often uses their actions and words as a cry for help and this is a sign that they’re trying to make sense of what is happening to them, but they don’t know how to correctly verbalize their needs or pain. It can be helpful to remember that often how people treat you is a projection of their own turmoil and state of mind. Embrace and accept the fact that you feel hurt or frustrated; don’t suppress your emotions or feel guilty for them. But recognize that these emotions will pass. They don’t have to define your next actions or thoughts.
  2. Reflect. Ask, answer, discuss this with yourself. Try to find the deeper meaning behind their words and actions. What are they going through? How are they hurting? What’s making them react in this way? Don’t absorb their negative energy and make it part of you or part of your brain. Stop, stand outside of yourself, and choose to objectify the situation.
  3. Write. Journal and organize your thoughts. Put what you’re going through down in your journal or the notes section on your laptop or smartphone, whatever works for you. This will help you organize your thoughts, which will release the emotional sting of your pain—get it out of your body instead of keeping it in. Write what they said and your response, or how you would like to respond.
  4. Recheck. Reanalyze and examine what you have written down. Talk to someone else to get a wider perspective on the situation and your planned response.
  5. Active Reach. Apply what you have learned in some tangible way. Once you’ve calmed down, reach out in love and ask them what you can do. Even if this just means listening to them as they express their emotions.

The foundational principles of the mind-management tool, the Neurocycle, are embracing, processing, and reconceptualizing, and the 5 Steps are your “surgical instruments” for doing so.

  • Step 1 (Gather) involves embracing the toxic thought, habit, or trauma (cutting open with the scalpel).
  • Steps 2 and 3 (Reflect and Write) are the processing steps (performing the surgery).
  • Steps 4 and 5 (Recheck and Active Reach) are the reconceptualizing steps (closing up and healing).

Embracing means acknowledging, facing, accepting, and willingly and mindfully gathering awareness of the emotional and physical warning signals your brain and body send you.

Processing is the “mental autopsy” part of the mental surgery. It entails deep, intentional, and focused thinking, which forces the conscious mind and nonconscious mind to connect.

Reconceptualizing means redesigning the thinking, feeling, and choosing behind the thought by learning from the lessons of the past. When you reconceptualize a thought, you’re examining the information, emotions, and choices that led to that thought. In doing this, you’re looking at what happened or what you were thinking from a new angle, another perspective that makes it manageable, so that you no longer feel crippled by pain—the level of your emotional distress changes.

The Mind

  • Your mind is not your brain, just as you are not your brain.
  • When you think, you will feel, and when you think and feel, you will choose. These three aspects always work together. This is the mind-in-action.
  • A thought itself is the concept, the big idea. Thoughts have memories, like trees have branches. There are three types of memories in a thought: information, emotions, and physical sensations.
  • Thoughts are located in three different places: in your brain, in the cells of your body, and in your mind.
  • During the day you think, feel, and choose to build new thoughts into your mind and brain; at night you think, feel, and choose to sort out the thoughts you have built during the day, which provides the content for dreams.
  • Self-regulation is the overarching catalyst of successful mind-management—and is your brain’s favorite exercise! When we don’t self-regulate, we will suffer mentally and physically.
  • Whatever we think about the most, grows, because we are giving it energy.
  • The mind is divided into the conscious mind (fully aware when you are awake), the nonconscious mind (works 24/7), and the subconscious mind (just-aware level).
  • We don’t need to be held captive to our thoughts; instead, we can “capture” our thoughts.
  • Whatever you experience in your mind, will also be experienced in your brain and body. The toxic energy from toxic thoughts accumulates if it isn’t dealt with, and will eventually explode, affecting the way we think, feel, and choose in a volcanic and uncontrolled way.
  • Dealing with our toxic thoughts and traumas means that all this swirling, chaotic, toxic energy needs to be transferred from the negative thought to the reconceptualized, healthy thought to restore balance and coherence to the mind.