In een eerder bericht had ik het over de theorie van Huntington en zijn Clash of Civilizations, toegespitst op de relatie tussen de islamitische en christelijke culturen. Daar ging ik ook in op de Nederlandse situatie. In dit tweede deel wil ik eens kijken hoe de stand van zaken in Engeland is, en of er verschillen met Nederland zijn.
Islam en de Britse samenleving: botsing, balans of integratie?
De thematiek rond de relatie tussen islamitische en christelijk-seculiere culturen speelt in het Verenigd Koninkrijk (VK) een belangrijke, en op veel vlakken vergelijkbare, maar toch ook unieke rol. Engeland (en breder het VK) heeft een andere koloniale geschiedenis, een andere omgang met religie en minder strakke scheiding tussen kerk en staat dan Nederland.
Historische context en migratiegeschiedenis
In het Verenigd Koninkrijk ontstond een grote moslimgemeenschap na de Tweede Wereldoorlog, met migranten uit voormalige koloniën zoals Pakistan, India en Bangladesh. Deze migratie leidde tot het ontstaan van etnisch-religieuze gemeenschappen, vooral in steden als Birmingham, Bradford, Leicester, en Londen.
Britse overheden kozen aanvankelijk voor een multicultureel beleid waarbij gemeenschappen veel vrijheid kregen om hun eigen cultuur en religie te behouden — inclusief bijvoorbeeld religieus onderwijs. Dit leidde aan de ene kant tot bloeiende gemeenschappen, maar aan de andere kant ook tot segmentatie, of tot, wat sommigen noemen, “parallelle samenlevingen“.
Enkele cruciale gebeurtenissen
a. Salman Rushdie-affaire (1988–1989):
Na de publicatie van The Satanic Verses brak wereldwijd protest los in islamitische gemeenschappen, waaronder in Engeland. De demonstraties en fatwa veroorzaakten in het VK een pijnlijk debat over vrijheid van meningsuiting vs. religieuze gevoeligheid.
Voor het eerst werd zichtbaar dat moslimgemeenschappen een politieke en culturele factor van betekenis waren in de Britse samenleving.
b. Aanslagen van 7 juli 2005 (7/7 bombings):
Vier zelfmoordaanslagen in Londen, gepleegd door Britse moslimjongeren, schokten het land diep. Het veranderde de discussie over islamitische radicalisering. De Britse regering voerde strengere antiterrorismewetten in, maar ook beleid voor counter-extremism, met programma’s zoals Prevent. Critici stellen echter dat dit beleid wantrouwen zaait in moslimgemeenschappen.
c. Grooming-schandalen in o.a. Rotherham:
De onthulling dat groepen mannen (meestal van Pakistaanse afkomst) systematisch jonge meisjes misbruikten, leidde tot verontwaardiging en beschuldigingen richting politie en politiek dat men uit angst voor racismebeschuldigingen te lang zweeg. Het voedde de anti-islamretoriek van partijen zoals de UKIP en bewegingen zoals de English Defence League (EDL).
Religie in de publieke ruimte
In tegenstelling tot Nederland kent Engeland een staatskerk (Church of England), maar tegelijkertijd ook een praktische vrijheid voor religie in het openbare leven. Hierdoor zie je in Engeland relatief veel islamitische scholen, moskeeën met publieke steun, en imams die deelnemen aan interreligieuze fora.
Toch zijn er spanningen:
- Debatten over shariaraden1 die informeel functioneren bij familiezaken.
- Discussie over segregatie in het onderwijs, vooral in religieuze scholen.
- Onenigheid over het dragen van religieuze kleding (zoals niqabs) binnen publieke functies, al is er geen officieel verbod.
Succesvolle vertegenwoordiging en integratie
Er zijn ook positieve signalen. Moslims bekleden prominente posities in de politiek, zoals Sadiq Khan, de burgemeester van Londen. Ook binnen de kunstwereld, journalistiek en wetenschap zijn Britse moslims nadrukkelijk aanwezig. Het Britse model van representatie via community leaders en faith groups zorgt voor institutionele erkenning van religieuze minderheden.
“I’m a proud Londoner, a proud Brit and a proud Muslim.”
— Sadiq Khan, burgemeester van Londen, benadrukt regelmatig de mogelijkheid van meervoudige identiteit.
Actuele uitdagingen en spanningsvelden
- Radicalisering en surveillance: Er blijft spanning tussen veiligheid en vertrouwen. Sommige moslimgroepen voelen zich gestigmatiseerd door anti-extremismeprogramma’s.
- Economische ongelijkheid: Veel Britse moslims leven in armere wijken met minder toegang tot onderwijs en werk.
- Cultuurstrijd op universiteiten: Discussies over free speech, safe spaces en islamkritiek op campussen leiden tot verhitte debatten.
Slotbeschouwing
Engeland is een samenleving waarin botsing en integratie vaak gelijktijdig plaatsvinden. Net als in Nederland zijn er spanningen tussen islamitische gemeenschappen en bredere seculier-christelijke normen. Maar de Britse context – met zijn lange ervaring in religieuze diversiteit, koloniale banden en pragmatische politiek – biedt zowel kansen als risico’s.
De grote uitdaging ligt in het vermijden van stereotypering, het garanderen van gelijke kansen, en het vinden van een gedeeld verhaal waarin zowel christelijke, islamitische als seculiere burgers zich kunnen herkennen.
Hieronder vind je een vergelijkende tabel tussen Nederland en Engeland als het gaat om de culturele, politieke en maatschappelijke omgang met islam en christendom in de context van migratie en integratie:
Vergelijkende Tabel: Islam en Christendom in Nederland vs. Engeland
| Aspect | Nederland | Engeland (VK) |
|---|---|---|
| Historische migratie | Gastarbeiders uit Turkije en Marokko (jaren ’60-’70), later vluchtelingen | Migratie uit voormalige koloniën: Pakistan, India, Bangladesh, Somalië |
| Bevolking moslimachtergrond | ~5–6% van de bevolking | ~6–7% van de bevolking |
| Staatskerk of scheiding kerk-staat | Strikte scheiding tussen kerk en staat | Church of England is staatskerk; religie meer institutioneel aanwezig |
| Religieus onderwijs | Beperkt, met debat over financiering van islamitische scholen | Veel religieuze (ook islamitische) scholen, erkend en gefinancierd |
| Grote incidenten | Moord op Theo van Gogh (2004), Hirsi Ali-debatten, polarisatie over integratie | 7/7-aanslagen (2005), Rushdie-affaire, Rotherham-schandaal |
| Beleid t.a.v. extremisme | Focus op veiligheid en sociale cohesie, minder centralistisch | Nationaal programma ‘Prevent’, veel kritiek op effect en stigmatisering |
| Politieke representatie | Groeiende groep politici met migratieachtergrond (denk aan Denk, PvdA, D66) | Politici als Sadiq Khan (burgemeester Londen), Sajid Javid, Humza Yousaf |
| Maatschappelijke spanningen | Debat over hoofddoek, boerkaverbod, assimilatie vs. integratie | Segregatie in wijken/onderwijs, discussies over religie in publieke sfeer |
| Media en beeldvorming | Gevoelig voor incidenten, debat vaak fel gepolariseerd | Beeldvorming beïnvloed door tabloids (bv. The Sun), sterk politiek gekleurd |
| Interreligieuze dialoog | Platforms zoals “In Vrijheid Verbonden” en lokale initiatieven | Sterke traditie van ‘faith groups’, lokale religieuze raden, Anglicaanse betrokkenheid |
Kernverschillen in benadering
- Nederland neigt naar een meer seculiere en juridisch neutrale aanpak, met nadruk op gelijkheid en neutraliteit in de publieke ruimte.
- Engeland biedt meer institutionele ruimte aan religie, maar worstelt meer met segregatie en radicalisering binnen gemeenschappen.
Beide landen tonen echter hoe kwetsbaar de balans tussen cultuur, religie en nationale identiteit is in tijden van snelle verandering.
1 De Britse denktank Civitas schat het aantal shariaraden in het Verenigd Koninkrijk op 85. Officieel opereren de religieuze rechtbanken onder de noemer mediation en arbitrage, maar in de praktijk is daarvan nauwelijks sprake. Er zit dikwijls maar één partij aan tafel: de vrouw.
Core business van de shariaraden is namelijk het ontbinden van religieuze huwelijken. Zeker 95 procent van de zaken heeft betrekking op echtscheidingsverzoeken van vrouwen. Mannen kunnen onder islamitisch recht eenzijdig hun vrouwen verstoten door simpelweg de talaq drie keer uit te spreken: ‘Ik verstoot je. Ik verstoot je. Ik verstoot je.’ Vrouwen hebben een dergelijke eenvoudige uitweg uit het islamitische huwelijk niet.
Niet voor niets riep het toezichthoudend Comité van het VN-Vrouwenverdrag de lidstaten op om vrouwen binnen religieuze gemeenschappen te beschermen tegen discriminerend en informeel huwelijksrecht. Ook in het Verenigd Koninkrijk is er veel controverse rond de shariaraden, die er wettelijk zijn toegestaan.
In Nederland bestaan voor zover bekend geen shariaraden. Bij de Engelse shariaraden melden zich wel Nederlandse islamitische vrouwen die hun religieuze huwelijk willen laten ontbinden. Sjeik Haitham al-Haddad, een Britse shariarechtsgeleerde en voorzitter van de Londense Islamic Sharia Council, bepleitte daarom vorig jaar dat ook in Nederland een shariaraad ingesteld moet worden.
Sjeik Haitham Al-Haddad is dezelfde die door de Islamitische Studentenvereniging Amsterdam van de Vrije Universiteit was uitgenodigd voor een symposium over de positie van de islamitische academicus in het Westen. Nadat daarover ophef in de media was ontstaan en een meerderheid van de Tweede Kamer zich tegen zijn komst had uitgesproken, bleek de VU niet langer bereid om Al-Haddads bezoek te faciliteren. Uiteindelijk moest de sjeik uitwijken naar debatcentrum De Balie, voor de gelegenheid zwaar bewaakt, waar hij onder meer zou verklaren dat geloofsafvalligen en overspeligen de doodstraf verdienen.
