HEESEN.ONLINE - Website van Jos Heesen

Stoïcijnse Filosofie 4/…

Hier heb ik een aantal citaten van Seneca, Epictetus en Marcus Aurelius verzameld. De enige samenhanmg in de citaten is dat ze mij aanspraken.

Citaten van Seneca

Over Seneca

Lucius Annaeus Seneca (circa 5 v.C. – 65 n.C. was een Romeinse filosoof van het stoïcisme, staatsman en toneelschrijver. Vaak wordt hij kortweg Seneca genoemd, soms Seneca de Jongere. Over het exacte geboortejaar van Seneca bestaat onduidelijkheid. De meeste bronnen geven waarden die variëren tussen 5 v. Chr en 1 v. Chr.

Seneca werd in Cordoba, Spanje geboren als de tweede zoon van Helvia en Marcus (Lucius) Annaeus Seneca, een rijke rhetor die ook wel Seneca de Oudere genoemd wordt. Seneca’s oudere broer, Gallio, was proconsul in Achaia (waar hij de apostel Paulus ontmoette rond 52). Seneca was de oom van de dichter Lucanus, dankzij zijn jongere broer, Annaeus Mela. Op ongeveer 30-jarige leeftijd vestigde Seneca zich als advocaat en verwierf zich zo een aanzienlijk vermogen. Daarnaast wijdde hij zich aan de letterkunde, en de studie van de filosofie en de natuurwetenschappen [toen nog geen duidelijk gescheiden onderzoeksgebieden].

Na een periode als advocaat deed de politiek zijn intrede, hij werd quaestor en verwierf een zetel in de senaat.

In het jaar 65 werd Seneca beschuldigd van betrokkenheid bij een plot dat tot een moord op Nero moest leiden. Nero gebood hem zichzelf te doden, zonder een vorm van proces. Tacitus heeft beschreven hoe Seneca, in aanwezigheid van vrienden en zijn vrouw Pompeia Paulina, geheel stoïcijns een einde aan zijn leven maakte.

Tegenslag is de beste gelegenheid om te tonen dan men karakter heeft.
Wie zijn heden verprutst, is de slaaf van zijn toekomst.
Wijsheid is een beetje minder treuren om het verleden, een beetje minder hopen op de toekomst, en een beetje meer het heden liefhebben.
Vergissen is menselijk, in die vergissing volharden is idioot.
Wie met zichzelf kan lachen is nooit belachelijk.
Niet willen is de reden, niet kunnen het voorwendsel.
Wie niet boos kan worden is een dwaas, wie het niet wil is wijs.
Een weg wordt lang door voorschriften, kort en efficiënt is hij door voorbeelden.
Onze verbeelding geeft ons meer zorgen dan de werkelijkheid.
Wie een weldaad bewijst moet er over zwijgen; er van vertellen moet hij, die haar ontvangt.
Niet nodig hebben staat gelijk aan bezitten.

Citaten van Epictetus

Over Epictetus

Epictetus, was een stoïcijns filosoof uit de 1e eeuw na Chr.; hij leefde van 50 tot ca. 130 na Chr. Samen met andere Romeinse filosofen als Seneca en Marcus Aurelius behoorde Epictetus tot de leidende figuren in de stoïsche filosofie in de eerste eeuwen na Christus.

Epictetus’ ethische opvattingen zijn opmerkelijk consistent en krachtig en zijn onderwijsmethodes zeer effectief. Epictetus hield zich vooral bezig met integriteit, zelfdiscipline en persoonlijke vrijheid, die hij bepleitte door van zijn studenten te eisen dat zij twee centrale ideeën grondig onderzochten: de eigenschap die hij “wilsbesluit” (prohairesis) noemde en het juiste gebruik van indrukken.

Epictetus onderwees dat filosofie niet slechts een theoretische discipline is, maar een levenswijze. Epictetus geloofde dat alle externe gebeurtenissen door het lot worden bepaald en mensen daar dus geen invloed op hebben; we zouden alles wat gebeurt kalm en nuchter moeten accepteren. Maar eenieder is wel verantwoordelijk voor zijn eigen daden, die we door strenge zelfdiscipline zouden moeten onderzoeken en beheersen.

Er is slechts één weg naar geluk en dat is op te houden met je zorgen maken over dingen waar je geen invloed op hebt.
Geef me de moed te accepteren wat niet in mijn vermogen ligt, de kracht om alles te doen wat in mijn vermogen ligt en de wijsheid tussen die twee onderscheid te maken. (Dit wordt ook aan Franciscus van Assisi toegeschreven)
Mensen raken niet van streek door de gebeurtenissen, maar door de manier waarop ze tegen die gebeurtenissen aankijken.
Wat de mens in verwarring brengt zijn geen feiten, maar de dogmatische meningen over de feiten.
Wil niet dat de dingen zich voordoen zoals je wil, maar beperk je ertoe de dingen te willen zoals ze zich voordoen. Dat is het geheim van het geluk.
Het is het werk van een onopgevoed mens anderen de schuld te geven wanneer hij zelf de oorzaak van het onheil is; zichzelf verwijten maken is het werk van iemand wiens opvoeding een aanvang genomen heeft; wie noch zichzelf, noch een ander iets verwijt, diens opvoeding is voltooid.
Wanneer u een rol op u neemt die boven uw macht ligt, dan zult u deze niet alleen slecht spelen, maar gaat u bovendien voorbij aan de rol die u wel had kunnen vervullen.
Laat er vooral stilte zijn of zeg alleen het noodzakelijke en met weinig woorden.
Verschans u in tevredenheid want dat is een onneembare vesting.

Citaten van Marcus Aurelius

Over Marcus Aurelius

Marcus Aurelius is geboren op 20 april 121. Hij trouwde in 145 met de dochter van de latere keizer Pius. Zestien jaar later, in 161, werd hij zelf keizer. Zijn regeertijd wordt gekenmerkt door twee thema’s. Ten eerste de toenemende dreiging van “barbaarse” volkeren in het noorden, en een grote betrokkenheid met zijn onderdanen, met name de armen. Zijn legioenen slaagden erin om de aanvallen van de Parthesiers (166) en de Germanen (167) af te slaan. Tussen deze oorlogen in voerde hij hervormingen door. In 176 ging hij opnieuw naar de noordelijke grens van het Keizerrijk met de bedoeling deze te verleggen naar de Vistula rivier.

Hij overleed in 180 als gevolg van de pest in het huidige Wenen, nog voordat hij aan zijn invasie kon beginnen. Hij toonde in zijn regeertijd een grote betrokkenheid met de armen in het Rijk en richtte scholen, weeshuizen en ziekenhuizen op. Daarentegen was hij meedogenloos bij de vervolging van de Christenen, die hij als een grote bedreiging van het Rijk zag, vooral doordat ze weigerden de staatsgodsdienst aan te nemen.

Het leven van een mens is wat zijn gedachten ervan maken.
Zoals een molensteen alle soorten graan kan vermalen, zo moet een sterke ziel in staat zijn alle gebeurtenissen te accepteren.
De aanleiding van woede is vaak veel minder erg dan haar gevolgen.
Je hebt macht over je geest, niet over de gebeurtenissen buiten jou. Besef dit en je zult kracht vinden.
Wanneer je wakker wordt, denk aan wat een kostbaar voorrecht het is om te leven; om te ademen, om na te denken, om te genieten, om lief te hebben.
Verlies is niets dan verandering.
Beperk jezelf tot het heden.
Bedenk dat het niet de omstandigheden zijn die uw geest in beslag nemen. Het is alleen onze denkwijze erover die verwarring brengt.

Stoïcijnse Filosofie 3/…

In Van Dale’s Groot Woordenboek der Nederlandse taal wordt “stoïcijns” omschreven als: onverstoorbaar, gelijkmoedig, onaangedaan, gelaten. In het gewone taalgebruik noem je iemand stoicijns als hij emotieloos reageert. Met een negatieve bijsmaak.
En daarmee doen we de werkelijke betekenis van het stoïcisme, zoals dat eigenlijk bedoeld is, tekort.

Nu klopt het wel dat het in het stoïcisme gaat over hoe we met onze emoties om moeten gaan. Maar in tegenstelling tot de hedendaagse invulling streven stoïcijnen helemaal niet naar onverstoorbaar zijn. In het stoïcisme gaat het niet om het onderdrukken van je emoties en al helemaal niet over je niet laten kennen.

Het gaat – zoals de filosoof Pigliucci dat zo mooi verwoord – om het bijsturen van je emoties. En dan met name negatieve (in de ogen van de stoïcijnen: verkeerde) emoties. Denk aan emoties als woede en verdriet. Met een ongelukkig leven als resultaat.
Je kunt bijsturen naar de juiste emoties als je begint in te zien waar je wel of geen invloed op hebt. Verdrietig zijn over zaken waar je geen invloed op hebt, is onzinnig. Ook is het onzin om hier veel energie aan te besteden. Waarom zou je je inspannen voor iets waarop je toch geen invloed hebt? Je kunt je beter richten op datgene waar je wel invloed op hebt.

Dit bijsturen van (verkeerde) emoties is niet negatief, eerder het omgekeerde. Je bent op zoek naar de juiste, positieve emoties.

Het stoïcisme gaat dus niet over het onderdrukken of verschuilen van emoties. Emoties zijn menselijk en het uiten daarvan ook. Wat het stoïcisme wel leert is dat we de baas moeten zijn van onze emoties.

Stoïcijnse praktijk

De oorspronkelijke “oude” stoïcijn, Zeno van Citium, was niet zo zeer bezig met het in praktijk brengen van zijn leer, het Stoïcisme of de Stoa. De praktijk kwam veel meer aan de orde bij de “nieuwe” stoïcijnen. De drie belangrijkste zijn Seneca, Epictetus en Marcus Aurelius.
De ‘leer’ van deze drie stoïcijnen is in grote lijnen gelijk, maar verschilt onderling wel in details. Het bijzondere aan deze drie is dat ze perfect weergeven dat er niet één type filosoof binnen het stoïcisme is, maar dat ze zich bevinden in alle lagen van de bevolking. Van slaven (Epictetus), staatsmannen (Seneca) tot de machtigste man uit de Romeinse tijd (Marcus Aurelius).
Het maakt dus niet uit wie of wat je bent, het stoïcisme is toepasbaar voor iedereen.

Les 1

De belangrijkste les van het Stoïcisme is dat er geen ‘goed’ of ‘fout’ is, omdat alles slechts waarneming is. Het label goed of fout dat aan die waarneming wordt gehangen, komt door de interpretatie van de waarnemer. Wat de een ‘goed’ vindt, kan de ander wel ‘fout’ vinden, want interpretatie heeft te maken met levensvisie, achtergrond, ideeën, positie of houding van de waarnemer.
Dus: niets is uit zichzelf goed of fout, maar het zijn onze gedachtes en interpretaties die het zo maken.

Les 2

De stoïcijn zal er altijd voor kiezen om alles als een mogelijkheid of een kans te zien. Ook, of juist, tegenslagen. Bij een tegenslag spelen er twee zaken:

laat je humeur niet bederven, maar zie de tegenslag als iets goeds, een uitdaging of een kans;
vind een ‘workaround’ voor de tegenslag.

Word je ontslagen? Dat is een kans om iets anders toe zoeken.
Is je huwelijk ten einde? Dat is een kans om je leven een tweede start te geven.
Word je ziek? Dat is – in het uiterste geval – een kans om je filosofie en gemoedstoestand te testen en te verbeteren.

Epictetus zei het zo: “Er is slechts één weg naar geluk en dat is op te houden met je zorgen te maken over dingen waar je geen invloed op hebt.”

En in wezen is de uitspraak/gebed van Franciscus van Assisi (1181-1226) daarmee vergelijkbaar:

“Geef me de moed om te veranderen wat ik kan veranderen.
Geef me de wijsheid om te accepteren wat ik niet kan veranderen.
Geef me het inzicht om het verschil tussen beiden te zien.”

Evolutietheorie of Creationisme?

Onlangs las ik wat over de strijd die gaande is tussen de aanhangers van de Evolutietheorie van Darwin en de aanhangers van een gecreëerde wereld middels een intelligent ontwerp (creationisme / intelligent design).
Ik heb nu een aantal boeken over dit onderwerp op mijn lijstje staan en ik ben begonnen met “Ancient Traces” van Michael Baigent. Een schrijver die ik kende als co-auteur, samen met Richard Leigh, van het werk “The Holy Blood and the Holy Grail“, een boek dat in 1982 verscheen.

Ancient Traces

Een van de onderwerpen die Baigent in “Ancient Traces” op de korrel neemt is de evolutietheorie van Darwin. Darwin stelt dat alle soorten levende wezens zijn ontstaan door evolutie waarbij steeds de best aangepaste vorm uiteindelijk de kans kreeg verder te evolueren.

Onze kennis met betrekking tot levende wezens die miljoenen jaren geleden leefden, wordt gehaald uit fossielen en hun vindplaatsen. Volgens Baigent is het vreemd en onverklaarbaar dat we nooit fossielen vinden van evolutie vormen die het niet gehaald hebben, dus niet de best aangepaste waren. In dit verband heeft Darwin zelf ooit gezegd dat het zoeken naar een sluitende verklaring voor de evolutie van het oog hem nachtmerries bezorgde.

In feite pleit Baigent hier voor (een vorm van) creationisme als tegenhanger van de evolutietheorie.

Michael Baigent

Even wat achtergrond over de schrijver: hij werd geboren als Michael Barry Meehan op 27 Februari 1948 in Nelson, Nieuw Zeeland en overleed op 17 Juni 2013 in Brighton, Engeland. Zijn vader verliet het gezin toen Michael 8 jaar oud was. Hij is toen verder opgevoed door zijn grootvader aan moederskant. en zijn naam nam hij aan. Baigent was samen met Richard Leigh coauteur van het werk “The Holy Blood and the Holy Grail“. Dat boek bevatte de controversiële stelling dat Jezus Christus getrouwd was geweest met Maria Magdalena en dat die laatste met haar kind naar Zuid-Frankrijk was gevlucht na de kruisiging.

De heilige graal zou dan symbool staan voor de bloedlijn van Christus die zich eeuwenlang doorgezet zou hebben, onder meer via vermenging met grote vorstenhuizen zoals de Merovingen. Een geheim genootschap, de Priorij van Sion, zou over die afstamming gewaakt hebben, deels in samenwerking met de ridderorde van de Tempelieren.

In 2006 spanden Baigent en Leigh een proces wegens plagiaat aan tegen Dan Brown, de succesauteur van “The Da Vinci code” omdat hij zich op hun werk geïnspireerd zou hebben. De rechter wees die klacht toen af omdat veel van dat materiaal ook elders beschikbaar was en Baigent en Leigh al veel geld hadden verdiend omdat na het succes van “The Da Vinci code” gretig werd gegrepen naar een herdruk van “Holy Blood, Holy Grail“.

Darwin’s nachtmerrie

Terugkomend op de nachtmerries van Darwin: in middels is bekend dat er vele diersoorten met allerlei eenvoudiger vormen van ogen bestaan, zoals een orgaan dat alleen licht of donker waarneemt, of een netvlies zonder lens. Het oog kan dus ook stapje voor stapje uit primitievere versies zijn ontstaan, waarbij elke tussenvorm nuttig voor het organisme is. Dus hoewel mutaties willekeurig ontstaan, blijven daarvan door selectiedruk alleen de aan het milieu best aangepaste over.

Maar nu terug naar de “Ancient Traces” waarin twijfel wordt gezaaid over de bewijsvoering over de juistheid van de evolutietheorie tegenover die van de ideeen van het creationisme.

Creationisme

Het creationisme, begrepen in de zin van scheppingsleer, is de religieus geïnspireerde overtuiging of opvatting dat het universum en de Aarde maar ook alle planten en dieren alsmede de mens hun ontstaan te danken hebben aan een scheppingsdaad. Deze scheppingsdaad impliceert een schepper en kan gezien worden als een vrij plotseling en eenmalig gebeuren dan wel als een geleidelijk en voortgaand proces.

Evolutietheorie

De evolutietheorie is de natuurwetenschappelijke verklaring voor de evolutie van het leven en voor de verscheidenheid aan soorten op de planeet Aarde. Ze beschrijft het proces waarbij erfelijke eigenschappen binnen een populatie van organismen veranderen in de loop van de generaties als gevolg van genetische variatie, voortplanting en natuurlijke selectie.

De Vier Kwarten

Lang, heel lang geleden (1985 denk ik), in een ver, heel ver land (Zuid-Korea om precies te zijn), had een oude, blinde waarzegster drie voorspellingen voor mij:

Ik zou carrière maken door te werken met machines;
Ik zou twee kinderen krijgen;
Ik zou achtenvijftig of vijfentachtig jaar oud worden.

Als ze met machines computers bedoelde is voorspelling één uitgekomen. Hetzelfde geldt voor de tweede, al was toentertijd de moeder van die kinderen nog niet in beeld (dat duurde nog vijf jaar). De derde voorspelling tenslotte, zorgde een aantal jaar gelden voor toch wat spanning, toen mijn 59^ste verjaardag in zicht kwam. Ging ik het halen?

Nu kan ik opgelucht ademhalen en ervan uitgaan dat de oude dame vijfentachtig bedoelde en dat ik de vergissing mag wijten aan mijn, door dyscalculie, geteisterde geheugen of de gebrekkige vertaling vanuit het Koreaans (쉰 여덟 is 58 en 여든 다섯 is 85).

Dus op weg naar die vijfentachtig!

Filosofietje

En dat brengt mij op mijn filosofietje van de vier kwarten. Als je vijfentachtig mag worden, kun je je leven verdelen in vier kwarten van ieder ruim eenentwintig jaar.

Het eerste kwart is bedoeld voor een onbezorgde jeugd.
In het tweede kwart wordt er gestudeerd en carrière gemaakt.
Het derde kwart zorgt voor het sluiten van een huwelijk, het afbetalen van een hypotheek en het opvoeden van kinderen.
En dan mag je in het vierde kwart weer in alle rust van het leven genieten.

Zo is en zal mijn leven verlopen, maar er zijn mensen die kwart twee en drie omwisselen. Helaas zijn er ook die nooit aan het vierde kwart zijn toegekomen…

Paul Morphy 5/…

1858

Morphy’s geschiedenis

Op 8 juni vertrok Morphy naar Engeland per schip, de Arabia. Hij had redenen om aan te nemen dat Staunton een match zo willen spelen als Morphy naar Engeland kwam.
Morphy kwam op 21 juni aan. De datum was zo gekozen omdat er op 24 juni een sterk bezet toernooi in Birmingham zou beginnen. Maar toen hij aankwam hoorde hij pas dat het toernooi was verschoven naar 24 augustus.
Dit gaf hem de handen vrij om een ronde te maken langs diverse belangrijke Engelse schaakclubs, waaronder St. George’s en Simpson’s.
Bij zijn eerste of tweede bezoek aan St. George’s, ontmoette hij Staunton, maar die weigerde Paul’s verzoek om een vriendschappelijke partij te spelen.
Uiteindelijk zou de match met Staunton nooit plaatsvinden, maar de twee speelden wel twee consultatiepartijen tegen elkaar: Morphy/Barnes tegen Staunton/Owens. Morphy/Barnes won beide keren.
Morphy eerste partijen in Engeland waren tegen Thomas Wilson Barnes, een sterke clubspeler. Barnes is uiteindelijk de speler met de beste score tegen Morphy – 8x gewonnen en 19x verloren. Wel waren alle partijen vriendschappelijk.

Voor de verandering hieronder een partij die Morphy verloor en wel tegen deze Barnes, die een zeer provocerende opening speelde:

(klik op de zet en je ziet een diagram)

Omdat Staunton een match ontliep, speelde Morphy er een tegen Löwenthal tegen een inzet van 100 pond.
Die match werd gespeeld van 10 tot 19 juli en Morphy won met 9-3. De gewonnen inzet gebruikte Morphy om Löwenthal meubels voor zijn nieuwe huis kado te doen.
Een andere match speelde Morphy tegen Reverend John Owens, dominee te Hooton, Cheshire, die, vanwege zijn positie in de kerk, speelde onder het pseudoniem, Alter.
Om een idee te geven van zijn speelsterkte: in het London tournooi van 1862, won Owens de 3^e prijs achter Anderssen en Paulsen, maar voor Steinitz, Barnes, Löwenthal en Blackburne.
Morphy gaf hem een voorgift van pion en zet (ofwel Morphy speelde steeds zwart en zonder c-pion).
Ze speelden om een ivoren schaakspel en het duurde slechts een paar dagen. Morphy won 5 partijen en speelde er 2 remise, genoeg om de match te winnen.
Het toernooi in Birmingham was aanstaande en Staunton speelde er in mee.
Morphy zag uiteindelijk af van deelname, omdat hij bang was dat Staunton hun onderlinge partijen in dat toernooi zou gebruiken als excuus om onder zijn “match” verplichtingen uit te komen.

Frederick Milnes Edge schreef het boek The Exploits and Triumphs in Europe of Paul Morphy, the Chess Champion in 1859.
Hij ontmoette Paul tijdens het First American Chess Congress waar hij een administratieve rol vervulde.
Toen Morphy naar Engeland ging, bood Edge zich aan als secretaris en personal assistent.
He was voortdurend in Morphy’s gezelschap, maar aan het einde van Morphy’s Europese reis kregen ze onenigheid. Waarschijnlijk vanwege het boek dat Edge wilde uitbrengen.
Veel details over Morphy zijn bewaard gebleven door de notities die Edge maakte.

Omdat een mogelijke match met Staunton was uitgesteld tot november, besloot Morphy door te reizen naar het vasteland.
Op 31 augustus ging hij samen met Edge aan boord van een stoomschip naar Calais. Daar reisden ze per trein door naar Parijs, hoewel Morphy behyoorlijk last had van zeeziekte.
In Parijs besloten ze te gaan eten in Café de la Régence, niet zo zeer vanwege de schaakhistorie aldaar, maar om de lokale schaakprofessional, Daniel Harrwitz , te ontmoeten.
Deze bleek een paar dagen de stad uit te zijn.
Ze keerden de volgende dag terug naar het café. Morphy speelde daar een paar vriendschappelijke partijen en ook een match met Lecrivain met een voorgift van pion en twee zetten. Morphy won alle partijen.
Toen Harrwitz weer was teruggekeerd, daagde Morphy hem direct uit voor een match.
Harrwitz was niet erg happig, en stelde voor een vriendschappelijk partijtje te spelen. Harrwitz speelde het Koningsgambiet en won. Dat trok hem over de streep om het aanbod van Morphy alsnog te accepteren.
De afspraken die ze maakten hielden onder meer in dat er geen gebruik gemaakt zou worden van secondanten en dat de inzet 295 francs zou zijn.
Op 5 september werd de 1^e partij gespeeld en die werd door Harrwitz gewonnen. Na de partij voelde Harrwitz brutaalweg Morphy’s pols en zei tegen de omstanders: “Well, this is astonishing! His pulse does not beat any faster than if he had won the game!“
Harrwitz won ook de 2^e partij. Toen ze terugliepen naar het hotel zei Edge tegen Morphy dat hij had gehoord dat de mannen, die op Morphy’s matchoverwinning hadden ingezet, bezorgd waren. Morphy antwoordde daarop: “How astonished all these men are going to be. Harrwitz will not win another game.“
En inderdaad: Morphy won de volgende 3 partijen.
Nu werd Harrwitz bezorgd en zijn grootspraak verdween. Hij deed voor alsof hij ziek geworden was en vroeg om 10 dagen uitstel. Vreemd genoeg speelde Harrwitz gedurende deze periode zijn gebruikelijke partijen in het café.
Op 23 september pakten ze de draad weer op en Morphy won opnieuw. Harrwitz vroeg opnieuw om uitstel.
Gedurende dit uitstel speelde Morphy zijn beroemde blindsimultaan in Café de la Régence. In de 10 uur die dit spektakel duurde, verliet Morphy nooit zijn stoel en dronk of at niets.
De volgende dag zou de Harrwitz match weer verder gaan, maar Morphy bleek een stevige verkoudheid opgelopen te hebben. Hij werd geadviseerd om op zijn beurt om uitstel te vragen, maar daar wilde Morphy niets van weten: “I would sooner lose a game than that anyone should think I had exhausted myself by a tour de force as some will do if I am absent at the proper hour.”
Harrwitz eiste nu dat de partijen in een aparte kamer (in plaats van midden in het café) gespeeld zouden worden. De partij eindigde in remise. Edge merkte over het eind van die partij op “Morphy’s feverish state told upon him, and he committed an oversight which lost him a rook, when within a move or two of winning. It was so stupid a mistake, that he immediately burst out laughing at himself. Harrwitz picked off the unfortunate rook with the utmost nonchalance, as though it were the result of his own combination, and actually told me afterwards, “Oh, the game was a drawn one throughout““.
Na weer een paar dagen uitstel verloor Harrwitz opnieuw. En weer vroeg hij om een fors aantal dagen uitstel, maar nu weigerde Morphy. Harrwitz gaf zich daarop per brief gewonnen.
Morphy zag af van de gewonnen inzet, maar stuurde die naar Adolph Anderssen, die zijn volgende match tegenstander zou zijn. Daarmee kon Anderssen zijn reiskosten van Breslau, Duitsland naar Parijs betalen.

Nu een match met Staunton van de baan leek, wilde Morphy doorreizen naar Duitsland om het daar op te nemen tegen de beste spelers. Maar heimwee en zijn zwakke gezondheid deden hem daar van af zien.
Die zwakke gezondheid was ook de reden waarom dokters hem adviseerden om ook voorlopig af te zien van de terugreis naar Amerika.
Anderssen had intussen de uitnodiging om naar Parijs te komen en een match te spelen geaccepteerd.
Anderssen was wiskundeleraar van beroep en gebruikte de Kerstvakantie om naar Parijs te reizen.
Hij arriveerde daar op 15 december en trof Morphy met griep in bed. De dokters hadden bij hem, “ter genezing”, een aderlating toegepast, wat hem bhoorlijk verzwakt had.
Maar toen hij hoorde dat Anderssen was gearriveerd, zei hij tegen Edge: “I have a postivie chess fever coming over me. Give me the board and pieces and I’ll show you some of Anderssen’s games…. (hij liet de Evergreen partij zien) …There, that shows the master!“
Anderssen vond het eigenlijk geen goed idee om onder deze omstandigheden de match te beginnen. Maar Morphy wist dat Anderssen’s vrije dagen beperkt waren, dus haalde hem over om toch te gaan spelen.
Ze kwamen overeen dat de eerste die 7 partijen won, ook de match gewonnen had en dat ze slechts voor de eer zouden spelen.
Omdat Anderssen nog nooit in Parijs geweest was, en er nog een paar dagen waren voordat de match zou beginnen, liet Edge hem de stad zien.
Uiteindelijk kwamen ze uit in Café de la Régence waar Anderssen zijn oude nemesis, Harrwitz, ontmoette (Harrwitz kwam oorspronkelijk ook uit Breslau).
Omdat ze er niet uitkwamen wie nu het vaakst van de ander had gewonnen, werd besloten om ter plekke de issue te beslechten. Van de 6 partijen won Anderssen er 3, Harrwitz 1 en er waren 2 remises.
Op 20 december, na 2 weken in bed gelegen te hebben, was Morphy weer in staat om, met ondersteuning van Edge, naar de ruimte in het hotel te lopen waar de match gespeeld zou worden.
Die ruimte was een kamer in Morphy’s hotel, het Breteuil op 1 Rue du Dauphin.
In de kamer waren de volgende personen aanwezig: Eugène Lequesne, Saint Amant, Jules Arnous De Rivière, Jean Prèti, Paul Journoud (journalist), Carlini, Frederick Edge, Mortimer en Johnson (New York Times correspondent).
Die laatste schreef het volgende over de ontmoeting: “…Nothing could be more unlike than the physique of the two players. Mr. Morphy is a frail, small boy, with a fine face and head, and a modest, almost timid, air. Prof. Anderssen, on the contrary, is a tall man, slim, about fifty years of age, with a small, bald head, a slight stoop in the shoulders, lively black eyes, a clean-shaven face, and a decidedly German cast of features. He is a quiet, gentlemanly man, with a sympathetic expression of the face, which immediately predisposes in his favor…”
In het Café de la Regence stonden demonstratieborden waar liefhebbers de partijen konden volgen. Koeriers liepen elk halfuur op en neer om de gespeelde zetten op te halen.
Morphy’s zag er zo belabberd uit, dat Anderssen zich afvroeg of hij wel in staat was om te spelen. Maar Morphy stelde hem gerust: met zijn brein was niets aan de hand.
In de 1e partij had Morphy wit en hij zette Anderssen het Evans Gambiet voor. Een gambiet dat Morphy, met zowel wit als zwart. wel 80x speelde en slechts 2x verloor. Maar dit keer verloor hij opnieuw en dat overtuigde hem ervan dat “the Evans Gambit is indubitably a lost game for the first player, if the defense is carefully played; inasmuch as the former can never recover the gambit pawn, and the position, supposed to be aquired in the outset, cannot be maintained.” Er was nog wat opmerkelijks aan deze partij: Morphy gebruikte veel meer tijd dan zijn tegenstander. Dat was nog niet eerder gebeurd!
De match begon op 20 december en eindigde op 28 december met 7 gewonnen partijen voor Morphy, 2 voor Anderssen en 2 remises.
Na elke partij wandelde Anderssen naar Café de la Régence en gebruikte de telegraaf om de partij door te sturen naar Berlijn en Leipzig voor zijn Duitse volgers.

Paul Morphy 4/…

1857

Morphy’s geschiedenis

Paul wordt voorzitter van de New Orleans Chess Club en Charles Amedee Maurian de secretaris.
In januari speelt Paul vier partijen tegen Judge Meek, en wint ze allemaal.
Op 7 april krijgt Paul zijn Bachelor of Laws (L.L.B.) van de University of Louisiana. Hij spreekt dan vloeiend Engels, Frans, Spaans en Duits. Hij is dan niet oud genoeg om als advocaat aan te treden (wettelijke leeftijd daarvoor is 21 jaar). Er wordt beweerd dat Paul bijna de gehele Louisiana Civil Code uit het hoofd kent.
In april krijgt Paul een uitnodiging van de New York Chess Club om mee te doen aan het First American Chess Congress in New York, te houden in oktober. Het doel van dit congres is “of ascertaining the feasibility and propriety of a general assemblage of the chess players resident in America.”
Het congress zou bestaan uit 3 verschillende toernooien: the Grand Tournament, the Minor Tournament, en the Problem Tournament.
In eerste instantie wees Paul de uitnodiging af vanwege het recente overlijden van zijn vader, maar zijn oom Ernest drong er op aan dat hij toch zou gaan. Toen het telegram waarin Paul’s deelname werd bevestigd in New York aankwam, verklaarde Louis Paulsen (1833-1891) dat Paul er vandoor zou gaan met de eerste prijs.
Zie meer over Paulsen hieronder.
Judge Meek was dezelfde mening toegedaan, maar kreeg als repliek: “Because he beats you, Judge, you think he must necessarily beat everyone else.”
Paul vertrekt op 23 september aan boord van de stoomboot Benjamin Franklin naar Cincinnati, waar hij een paar dagen later aankomt. Van daar met de trein naar New York City, waar hij 4 oktober arriveert en zijn intrek neemt in het St. Nicholas Hotel.
Op 5 oktober, voordat het Grand Tournament zou starten, was er in de New York Chess Club (19 East 12th Street in Manhattan) gelegenheid om wat partijen te spelen.
Paul wint een partij van Frederick Perrin (1815-1889), de secretaris van de New York Club.
Op het moment dat ze een tweede partij gaan spelen komt Charles Stanley (1819-1901) binnen. Perrin staat op om zijn plaats aan Stanley af te staan. Deze speelt vervolgens vier partijen met Paul en verliest ze allemaal.
Het Congress start op 6 oktober om 11:00 in de gehuurde ruimte van Descombes Rooms at 764 Broadway in New York. De New York Chess Club blijkt te klein.
Paulsen geeft op 10 oktober op 4 borden een blindsimultaan. Paul is een van de deelnemers, maar hij speelt ook blind. De toeschouwers werd $1 gevraagd om het spektakel mee te maken. Paulsen wint 2x, speelt 1x remise en verliest van Paul.
Het eerste American Chess congress eindigt op 10- november. Winnaar is Paul, gevolgd door Paulsen als 2^e en Lichtenheim als 3^e. William Homer uit Brooklyn wint het Minor Tourney.

Louis Paulsen

Hij werd geboren in Duitsland en was een van de grote meesters van de 19e eeuw.
Hij emigreerde naar de Verenigde Staten – hij was zijn andere broer Ernest in 1854 gevolgd tot in Dubuque, Iowa, een stadje in de Amerikaanse Midwest. Hij werkte er als boekhouder op het landbouwbedrijf van zijn broer. Toen hij bekendheid kreeg als sterk speler en vooral goed blindsimultaangever (tegen zwakke tegenstand weliswaar), werd hij uitgenodigd voor de First American Chess Congress.
Als schaker legde zich daar vooral toe op de theorie van het schaakspel en heeft ruim twintig openingsvarianten geïntroduceerd.
Aan het bord was hij een zeer taaie verdediger, een correct speler, maar vooral een trage speler – hij wou geen fouten maken en was – mede door zijn gebrek aan openingskennis in het begin van zijn carrière – een sterk verdediger geworden.
Maar Paulsen werd het slachtoffer van zijn eigen streven naar foutloosheid: de schaakklok werd ingevoerd en het duurde even voor hij zich had aangepast: vaak verloor hij goed opgezette partijen in tijdnood.
In matches was zijn speelstijl een voordeel: hij verloor dan ook geen enkele match, waarbij aangetekend moet worden dat matches tegen Morphy alsook tegen Steinitz niet doorgingen.
Hieronder de bekendste partij uit hun match in de finale van de First American Chess Congress:

(klik op de zet en je ziet een diagram)

*Deelnemers aan First American Chess Congress kiebitzen bij de partij Paulsen-Morphy*

Morphy’s geschiedenis (vervolg)

Gedurende de tijd dat Paul in New York is, speelt hij 94 gelijke partijen, waarvan hij er 85 wint, 4 verliest en 8 gelijkspeelt.
Hij speelt er 159 partijen met voorgift, waarvan hij er 104 wint, 36 verliest en 19 gelijkspeelt.
Hij speelt er ook 3 blindpartijen: 2 gewonnen en 1 gelijk.
Hij verliest een consultatie partij tegen Fiske, Fuller en Perrin.
Na het congress is er gesuggereerd dat een Europese meester naar Amerika moest komen om een match met Paul te spelen. Als de Britse meester Howard Staunton (1810-1874) dit hoort, schrijft hij in zijn wekelijkse column: “The best players of Europe are not chess professionals, but have other and more serious things to occupy their minds with.”
Paul’s vrienden in New Orleans sturen inderdaad een uitnodiging aan Staunton, maar deze wijst het af. Als Paul naar Europa komt, ben ik klaar voor hem meldt hij daarbij.

Wereld geschiedenis

Op 3 maart wordt de grootste slave auction in United States history gehouden. Gedurende 2 dagen verkoopt Pierce M. Butler 436 slaven, die al weken werden vastgehouden in de paardenstallen van het racecircuit van Savannah, Georgia.
De Supreme Court of the United States besluit op 6 maart dat Blacks are not citizens and slaves can not sue for freedom, waardoor de tegenstellingen in het land richting de American Civil War gaan (de uitspraak wordt pas teruggedraaid als het 14th Amendment wordt aangenomen in 1868).
New York beleeft op 23 maart de wereldprimeur van de personenlift.
Op 18 juli begint de Utah War (1857–1858), ook bekend als de Utah Expedition, de Utah Campaign, Buchanan’s Blunder, de Mormon War of de Mormon Rebellion. Het was een gewapend conflict tussen de Mormonen in Utah en het leger van het United States government. Aanleiding was de bemoeming, in de lente van 1857, van een non-Mormon, Alfred Cumming, als governeur van de Utah Territory, door President James Buchanan. Dit werd niet in dank aanvaard door de Mormonen, die de wapens oppakten. De confrontatie duurt een jaar.
De American Chess Association wordt op 6 oktober opgericht en het eerste Amerikaanse schaaktoernooi georganiseerd.
De Panic of 1857 start op 13 oktober: de banken in New York sluiten hun deuren en gaan pas weer open op 12 december. Vanwege de uitvinding van de telegraaf door Samuel F. Morse in 1844, was the Panic of 1857 de eerste financiele crisis die zich razendsnel over de Verenigde Staten verspreidde. Daarna was de rest van de economische wereld aan de beurt, zodat dit ook de eerste wereldwijde financiele crisis werd!
Op 24 oktober wordt Sheffield FC opgericht, door de FIFA erkend als oudste voetbalclub ter wereld.
In dit jaar wordt in Nevada het zilvererts van de Comstock Lode ontdekt, wat tot een zilverkoorts leidt.

*Run op de Seamen’s Savings’ Bank tijdens the Panic of 1857*

Paul Morphy 3/…

1852

Morphy’s geschiedenis

Paul leert Charles Amedee Maurian (1838-1912) het schaakspel. Charles werd zijn beste vriend (voor het leven). Ze gingen samen naar het Spring Hill College, in Mobile, Alabama.
Charles werd op 21 mei 1938 geboren in New Orleans. Zijn vader was Judge Charles A. de Maurian, rechter aan de Parish and City Civil Court. Zijn moeder was (voor haar huwelijk) Miss Lasthenie Peychaud, een Française.
Charles overleed op 2 december, 1912.

Wereld geschiedenis

Op 1 januari wordt de postzegel in Nederland ingevoerd.
In Nederland wordt op 1 juli de Haarlemmermeer drooggelegd. Er was besloten de droogmaking volledig met stoomkracht te verrichten: een unicum in die tijd, want tot dan werden vooral windmolens gebruikt. De bedoeling was de benodigde machines in Nederland te laten bouwen, maar de laagste Nederlandse inschrijver zat veertig procent boven die uit het buitenland, en zo kreeg een Engels bedrijf de opdracht. Na het droogvallen duurde het nog tot 11 juli 1855 voordat de Haarlemmermeer een gemeente werd.
Franklin Pierce (1804-1869) wordt op 2 november de 14^de President van de VS. Hij werd president in een ogenschijnlijk rustige tijd. De Verenigde Staten leken de dreiging van een splitsing weerstaan te hebben, dankzij het Compromis van 1850. Door de aanbevelingen van zuidelijke adviseurs op te volgen, hoopte Pierce, afkomstig uit New England, een nieuwe dreiging van afscheiding te vermijden. Maar zijn strategie, die de rust niet kon bewaren, versnelde het uiteenvallen van de unie.

*Eerste postzegel van 5 cent in Nederland met Willem III*

1853

Morphy’s geschiedenis

De 16-jarige Paul speelt een blindpartij tegen Jesuit Father Beaudequin (1827-1909) op Spring Hill College (aldus een van Paul’s klasgenoten).

Wereld geschiedenis

Op 24 juni koopt de VS (wat we nu kennen als) Arizona en New Mexico van Mexico.

1854

Morphy’s geschiedenis

Charles Maurian wint een match met Paul in New Orleans (+6-5=1), maar Paul speelde met diverse soorten materiaal minder.
De eerste (bewaard gebleven) foto wordt van Paul genomen.
Paul raakt geinteresseerd in astronomie. Op Spring Hill College wordt hij lid van de Philomathic Society (voor liefhebbers van de natuurwetenschappen) en geeft een presentatie over de ontdekking van Neptunes (kort geleden ontdekt (1846)). Paul’s oudere broer, Edward, was de secretaris en vice-president van de Philomathic Society.

*De eerste (bewaard gebleven) foto van Paul uit 1854*

Wereld geschiedenis

Op 30 januari krijgt het Bureau des longitudes opdracht van de Franse regering om onderzoek te doen naar standaardisatie van de tijd (zie hieronder voor de Nederlandse situatie). De belangrijkste taken van het bureau waren:
- het oplossen van astronomische problemen verbonden aan de plaatsbepaling op zee (lengtebepalingen), dit was van strategisch van belang voor Frankrijk in verband met de toenmalige overheersing der zeeën door de Britse vloot;
- het berekenen en publiceren van de efemeriden (tabellen die de posities aangeven van een hemellichaam dat zich langs de hemel beweegt, voor een reeks van toekomstige tijdstippen);
- het vastleggen van een nauwkeurige tijdsbepaling voor gans het Franse grondgebied inclusief dat van de overzeese gebieden;
- het organiseren van wetenschappelijke expedities op het gebied van geofysica en astronomie, en
- verder trad het comité op als raadgevend orgaan bij het oplossen van tal van wetenschappelijke problemen.
In Rippon (Wisconsin) wordt op 28 februari de Republikeinse Partij opgericht. Doel is om uitbreiding van de slavernij te voorkomen.
Engeland en Frankrijk verklaren op 28 maart de oorlog aan Rusland (en dat is het begin van de Krim oorlog). Aanleiding was een conflict over het beheer van bedevaartplaatsen in Palestina. Rusland eiste in 1853 het recht om niet alleen de orthodoxe kerk maar ook alle orthodoxe inwoners van het rijk te beschermen. De regering in Istanboel weigerde dat en werd daarbij gesteund door Frankrijk en Groot-Brittannië. Met name het laatste land wilde verdere uitbreiding van de Russische macht aan de Zwarte Zee voorkomen.
De Amerikaanse admiraal Perry, die met de Amerikaanse vloot naar Japan is gevaren, tekent op 31 maart een verdrag met de shogun om Japanse havens open te stellen voor Amerikaanse schepen. Dit is het einde van ruim twee eeuwen isolatie van Japan. Ter voorbereiding op zijn reis naar het oosten, las commodore Perry veel boeken over de Tokugawadynastie in Japan. Hij ging zelfs advies inwinnen bij de japanoloog Philipp Franz von Siebold, die acht jaar in de Nederlandse handelspost op het eilandje Dejima had gewoond.

De tijd in Nederland

Ook in Nederland waren de snel toenemende communicatiemogelijkheden die tot standaardisering van de klok noopten. In de periode tot 1900 waren er drie soorten tijdrekening in zwang:
Veel torenklokken werden met behulp van een zonnewijzer gecorrigeerd op de “juiste” stand. Omdat in het oosten van Nederland de zon eerder opkomt dan in het westen, liepen de torenklokken daar een kwartier voor.
Een deel van de Nederlandse gemeenten had intussen de stand van de torenklok van Amsterdam, gemeten op de Westertoren, geaccepteerd als de “ware” tijd.
De spoorwegen en de post- en telegraafdienst, met een landelijk net, oordeelden in 1892 dat zij met deze twee verschillende tijden niet overweg konden en besloten tot een derde standaard, namelijk de West-Europese tijd, zoals gemeten en vastgesteld in Greenwich.
De vastgestelde tijd van Greenwich kon vanzelfsprekend ook opgevat worden als een uitdrukking van de macht van het Britse Rijk waar de zon, zoals bekend, nooit onderging.
De “tijdkwestie” ontaardde in een nationaal debat. Uiteindelijk hakte de regering in 1909 de knoop door: de Amsterdamse tijd werd de nationale standaard. Nederland werd door twintig minuten af te wijken van Greenwich een beetje een buitenbeentje in Europa.
Er was een nieuwe absolute heerser voor nodig om Nederland weer in het gareel te krijgen. Na de inlijving in het Duitse Rijk kreeg Nederland op 16 mei 1940 de Midden-Europese tijd opgelegd.
Onder dat regime leven wij nu nog steeds.

1855

Morphy’s geschiedenis

Op 1 maart, reist de 18-jarige Paul naar Mobile, Alabama en speely daar drie partijen met Judge Alexander Beaufort Meek (1814-1865) die later de President of the American Chess Congress zou worden (in 1857). Paul wint alle drie de partijen (een daarvan staat hieronder).
Op dezelfde dag verslaat hij ook Dr. Ayres uit Alabama in twee partijen.
In november, na geslaagd te zijn van het Spring Hill College, schrijft Paul zich in op de Law School van de University of Louisiana in Lafayette, Louisiana.

(klik op de zet en je ziet een diagram)

Wereld geschiedenis

Op 2 januari wordt King Camp Gillette, Amerikaans uitvinder van het scheermesje geboren (hij is overleden in 1932).
De spoorlijn Utrecht-Rotterdam wordt op 20 juli in gebruik genomen.
De Schot David Livingstone (1813-1873) ontdekt op 17 november de Victoriawatervallen. Livingstone was in Afrika begonnen met zendingswerk. In 1854 ging hij stroomafwaarts over de Zambezi en ziet dan als eerste niet-Afrikaan de gigantische watervallen.

*De Victoria Watervallen tussen Zambia en Zimbabwe*

1856

Morphy’s geschiedenis

Ernest Morphy zendt op 10 juni een partij en het enig bekende schaakprobleem (mat in 2) van Paul, naar de New York Clipper. Dat probleem wordt op 28 juni gepubliceerd (zie hieronder).
Op 20 augustus plaatst Ernest Morphy een advertentie in Leslie’s Illustrated Newspaper met als titel: “Chess Challenge Extraordinary.” Elke schaakspeler in de United States werd uitgedaagd om naar New Orleans te komen en tegen Paul te spelen voor een inzet van $300 de man. Niemand reageerde.
Op 22 november overlijdt Paul’s vader, Alonzo Morphy, 58 jaar oud, in New Orleans. Alonzo liet een erfenis na van $146,162.54 (meer dan $3 millioen tegen huidige koers) plus 2 vrouwelijke slaven (die $1,700 waard waren).

Wereld geschiedenis

Op 30 maart maakt de Vrede van Parijs een einde aan de Krimoorlog. Het Osmaanse Rijk of Ottomaanse Rijk herkrijgt zijn oude omvang. Het Osmaanse Rijk was een islamitisch wereldrijk dat bestond van 1299 tot 1922 en was gesticht door de Osman I van Turkse afkomst.
Sigmund Freud, Oostenrijks psycholoog en psychiater, wordt in dit jaar op 8 mei geboren (hij is overleden in 1939).
In het vijfde jaar van zijn ballingschap koopt Victor Hugo op 16 mei, Hauteville House op Guernsey, waar hij tot de val van Napoleon III zal wonen.
100 jaar later, op 18 juli, wordt J.H.W. Heesen in Breda geboren.
Op 4 november wordt James Buchanan (1791-1868) de 15^de President van de VS. Hij was (en is tot heden) in de lijst van presidenten van de Verenigde Staten de enige vrijgezel-president. Er zijn historici die de afwezigheid van een vrouw in zijn leven toeschrijven aan een celibataire levensstijl, of de mogelijkheid dat Buchanan aseksueel was. Veel meer historici geloven echter dat het goed mogelijk is dat Buchanan homoseksueel was. Hij wordt bekritiseerd vanwege het gemis van positieve acties om te voorkomen dat het land weg zou glijden in een neerwaartse spiraal, die uiteindelijk resulteerde in de Amerikaanse Burgeroorlog.
In 1856 ontdekt men in het Neanderthal, tussen Düsseldorf en Elberfeld, menselijke overblijfselen die afkomstig blijken van een uitgestorven soort, de Neanderthalers. Zij moeten als een ondersoort van de Homo Sapiens gezien worden. Er werden er uiteindelijk 12 complete skeletten en restanten gevonden in Europa, het Midden-Oosten en Centraal-Azië. In Afrika, Oost-Azië en Amerika werden ze tot dusver niet aangetroffen. Het eerste neanderthalerskelet bleek achteraf te zijn ontdekt door Schmerling in de grotten van Engis nabij Luik in 1829. Dat werd echter nog niet als zodanig herkend.

Paul Morphy 2/…

1846

Morphy’s geschiedenis

Toen Paul 9 jaar oud was, wist zijn oom zijn vader te overtuigen dat Paul een match was voor de beste spelers in New Orleans.
Vanaf deze leeftijd begint Paul honderden partijen tegen hen te spelen en groeide hij snel uit tot de beste speler van New Orleans en, wat later, van Amerika.
In December is Major General Winfield Scott (1786-1866) in New Orleans en hij wil graag een partijtje spelen tegen een sterke speler. Na het diner stelt men hem voor aan Paul en de Major General was “not amused” en beledigd dat men hem tegen een jochie wilde laten spelen. Men wist hem echter te overtuigen dat Paul werkelijk de sterkste speler in hun midden was. Paul stelde zijn stadsgenoten niet teleur en wint overtuigend twee partijen.

Wereld geschiedenis

Op 13 mei verklaart de VS de oorlog aan Mexico.
De Amerikaanse Navy Commodore Robert F. Stockton (1795-1866) annexeert op 17 augustus de Mexicaanse staat Californië. De grootvader van Stockton was een van de ondertekenaars van de Onafhankelijkheidsverklaring.
Op 23 september wordt de planeet Neptunes ontdekt.
De eerste waarnemingen van Neptunus werden in december 1612 en januari 1613 verricht door Galileo Galilei, toen de planeet vlak naast Jupiter verscheen. Maar omdat Galileo ervan uitging dat het een ster betrof, staat de ontdekking niet op zijn naam. Op 8 en 10 mei 1795 werd Neptunus opnieuw waargenomen door Jérôme Lalande, maar ook hij besefte niet dat het hier om een planeet ging en dacht dat hij zich in zijn berekeningen had vergist. In de zomer van 1846 begon James Challis aarzelend een nieuwe zoektocht naar de onbekende planeet, maar het waren Johann Galle en Heinrich d’Arrest die de planeet voor het eerst waarnamen.
Op 12 juli 2011 had Neptunus een volledige omloop rond de zon gemaakt sinds die eerste waarneming.
Iowa wordt op 28 december toegelaten als deelstaat van de Verenigde Staten van Amerika.

*Neptunus geforografeerd door de Voyager 2 op zijn ruimtereis in 1989*. *Daarna verliet de Voyager ons zonnestelsel.*

1847

Morphy’s geschiedenis

Paul wordt 10 jaar.

Wereld geschiedenis

Op 13 september verovert Generaal Scott (waar Paul een jaar eerder twee partijen van won) Mexico City.

1848

Morphy’s geschiedenis

Paul wint een partij van zijn vader. Op zich is dat niets bijzonders, ware het niet dat het de eerste Morphy partij is, waarvan de zetten genoteerd werden (zie hieronder).
Paul gaat naar school op de Jefferson Academy, een prive school, vlak bij zijn huis. Paul geeft daar de voorkeur aan lezen en schrijven en vermijdt alle sport-activiteiten.

(klik op de zet en je ziet een diagram)

Wereld geschiedenis

James W. Marshall (1810-1885) vindt op 24 januari in de buurt van Coloma (Californië) goud in de bedding van de American River. Zijn vondst leidt tot de Californische goldrush. Hoewel de goudmijnen een aantal mensen rijk maakten, heeft Marshall hier geen voordeel uit weten te halen
Op 2 februari wordt de Vrede van Guadalupe Hidalgo getekend. Er komt een eind aan de Amerikaans-Mexicaanse Oorlog en Mexico moet een groot deel van zijn grondgebied afstaan aan de Verenigde Staten.
Slavenhouder Zachary Tailor (1784-1850) wordt op 7 november de 12^de President van de VS. Taylor was de laatste president die slaven hield terwijl hij in functie was. Hij verkreeg roem door, in de Slag bij Palo Alto en de Slag bij Monterrey tijdens de Mexicaans-Amerikaanse Oorlog, de Amerikaanse troepen naar de overwinning te leiden. Als president maakte hij veel Zuiderlingen boos door het innemen van een gematigd standpunt tegenover slavernij.

*Reclame voor de clipper California die tijdens de Goldrush avonturiers naar California vervoerde*

1849

Morphy’s geschiedenis

Op zijn 12^de verjaardag wint Paul een blindpartij van zijn oom Ernest (zie hieronder).
Op 28 september wint Paul een partij van Eugene Rousseau.
In de jaren 1849 en 1850, speelt Paul 50 partijen tegen Rousseau en wint 9 van de 10 keer.
Zo ook op 28 oktober: Paul wint in 23 zetten en de partij wordt door zijn oom Ernest voor publicatie opgestuurd naar het schaakmagzine La Regence. In januari 1851 zou de partij gepubliceerd worden.

(klik op de zet en je ziet een diagram)

Wereld geschiedenis

Op 11 januari behaalt Elizabeth Blackwell (1821-1910) als eerste vrouw in de Verenigde Staten van Amerika een universitaire graad in de geneeskunde. Ze was een Engels-Amerikaanse abolitioniste (een voorstandster van de afschaffing van de slavenarbeid) en een activiste voor de rechten van de vrouw.
Blackwell meldde zich aan voor diverse prominente scholen voor een medische opleiding, maar werd overal geweigerd. Daarna probeerde ze het bij kleinere colleges, waaronder het Geneva College in New York. Daar werd ze geaccepteerd en trotseerde ze het vooroordeel van sommige professoren en studenten dat ze haar opleiding toch niet zou afmaken.
Een anekdote in die categorie was dat haar onderwijzer voor anatomie verlangde dat ze op een bepaalde dag niet aanwezig hoefde te zijn in de les, omdat de studenten de vrouwelijke genitaliën zouden gaan ontleden. Haar reactie zou zijn geweest dat als de onderwijzer opgewonden zou raken van het gekke hoedje dat student nr. 156 droeg, zij best bereid zou zijn haar opvallende hoofddeksel te willen af doen en vervolgens achter in de klas zou plaatsnemen, maar dat ze niet vrijwillig de les wilde missen.
In 1869 keerde ze terug naar Engeland, waar ze samen met Florence Nightingale het Women’s Medical College opende.
Op 7 oktober overlijdt Edgar Allan Poe, Amerikaans schrijver en dichter, op 40 jarige leeftijd en in mysterieuze omstandigheden. In 1849 verdween hij in Baltimore en werd na 3 dagen ziek in de goot teruggevonden in andermans kleding, waarna hij korte tijd later overleed zonder dat duidelijk werd wat er was gebeurd.
Op 1 november wordt in Nederland de regering Thorbecke (1798-1872) gevormd. Thorbecke was een Nederlands staatsman van liberale signatuur.
Hij wordt als de grondlegger van het parlementarisme in Nederland beschouwd.
In 1831 werd Thorbecke benoemd tot hoogleraar diplomatie en moderne geschiedenis aan de Universiteit van Leiden. Hier zou hij onder andere college geven over de Grondwet, waaruit de publicatie “Aanteekening op de Grondwet” (1839) voortkwam, zijn eerste openbare bijdrage aan het debat omtrent de herziening der grondwet en waarvan binnen enkele maanden bijna 1.000 exemplaren verkocht werden.
Als voorzitter van de Grondwetscommissie was Thorbecke in 1848 grondlegger van de Nederlandse parlementaire democratie. Deze commissie was door koning Willem II ingesteld met als opdracht een nieuwe Grondwet te ontwerpen. De reden hiervoor was dat koning Willem II geschrokken was van de politieke woelingen in het buitenland. Met het aanstellen van deze commissie passeerde de koning de ministers van zijn kabinet. De nieuwe Grondwet bevatte bijna volledig het werk van Thorbecke.

1850

Morphy’s geschiedenis

In mei, kwam de Hongaarse schaakmeester Johann Jacob Löwenthal (1810-1876) naar New Orleans. Aangekomen werd hij ziek, maar toen hij weer herstelde zocht hij contact met Eugene Rousseau, waar hij van, de toen 13-jarige, Paul hoort en verzocht om een paar partijen met hem te spelen.
Löwenthal speelt 3 partijen en Paul wint ze allemaal (hoewel sommige bronnen melden dat een partij remise werd). Maar dit komt door een falsificatie van Löwenthal in zijn boek over Morphy’s partijen. De partijen werden gespeeld op 22, 25 en 27 Mei.

Wereld geschiedenis

Henry Wells (1805-1878) en William Fargo (1818-1881) richtten op 19 januari American Express op voor de snelle bezorging van poststukken. Twee jaar later formeerden ze het bedrijf Wells Fargo & Co.
Op 10 juli wordt Millard Fillmore de 13^de President van de VS. Hij volgt de overleden Zachary Taylor op.
President Fillmore ondertekent russen 9 en 20 september de 5 wetten die deel uitmaken van het Compromis van 1850, ook wel de Pearce Act. De wetten hadden betrekking op de slavernij en de territoria die tijdens de Mexicaans-Amerikaanse Oorlog in Amerikaanse handen waren gekomen. Het doel van het Compromis was om de balans te bewaren tussen de belangen van de zuidelijke, slavenhoudende, staten en de “vrije” staten zonder slavernij. De kernpunten van de wetten waren:
1. Californië werd als vrije staat toegelaten tot de Unie.
2. De handel in slaven in het District of Columbia werd verboden.
3. De territoria New Mexico en Utah werden georganiseerd volgens het principe van Popular Sovereignty (volkssoevereiniteit), waarbij de bewoners via verkiezingen de status van de slavernij in hun territorium zouden bepalen.
4. De Fugitive Slave Act verbood elke steun aan slaven die naar het vrije noorden waren ontsnapt.
5. Texas werd gedwongen land in het westen af te staan en kreeg daarvoor $10 miljoen compensatie.

1851

Morphy’s geschiedenis

Net nieuw op het college, wordt de 14-jarige Paul gekozen als vice president van de Thespian Society en acteerde regelmatig in schooltoneelstukken. Zo speelt hij de rol van Charles in de Comedie Francais, Gregiore.
Paul begint ook met schermlessen op verzoek van zijn vader en het zou zijn enige fysieke sport worden.
In oktober krijgt Paul de eerste prijs voor goed gedrag van het Spring Hill College.
Hij was ook de beste van zijn klas in Latijn, Grieks, and Engels en de op een na beste in Godsdienst, Frans, en Rekenen.

Wereld geschiedenis

Op 26 maart, In het Panthéon te Parijs demonstreert Léon Foucault met een slinger van 67 meter lengte, de draaiing van de aarde (zie hieronder). Ook deed hij als eerste accurate metingen van de lichtsnelheid. Hij is een van de 72 Fransen wier namen in reliëf op de Eiffeltoren zijn aangebracht.
Op 1 mei opent de allereerste universele Wereldtentoonstelling Great Exhibition, ook wel bekend als de Crystal Palace Exhibition, in Hyde Park, Londen. Zes miljoen mensen, destijds gelijk aan een derde van de gehele Britse bevolking, bezochten de tentoonstelling.
In juni eindigt de Mariposa-oorlog in Californië met de gevangenneming van de Chief Tenaya en de andere Ahwahnechee-indianen in Yosemite.
Op 18 september verschijnt de eerste “New York Times”.

*De slinger van Foucault in het Panthéon in Parijs*

Het bewijs van Foucault

Het essentiele punt in het bewijs is dat de slingerrichting constant blijft ten opzichte van de verre sterren. Dit verschijnsel, om zonder uitwendige krachten te volharden in een eenmaal ingeslagen richting van beweging, wordt wel de traagheidswet genoemd (een van Newton’s wetten).
Het is dus zaak de slinger zodanig op te hangen dat uitwendige krachten verwaarloosbaar klein zijn. Is dat het geval en wordt de slinger in beweging gebracht, dan zal deze volharden in de initiele slingerrichting, terwijl de aarde onder de slinger doordraait.

Paul Morphy 1/…

In mijn verhalen over schaken is een paar keer de naam van mijn schaakheld, Paul Morphy, gevallen. Het wordt nu tijd wat meer aandacht aan hem te gaan besteden.

Een eerste idee is om zijn levensloop af te zetten tegen de gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis. Dit geeft een goede context voor meer gedetailleerdere verhalen in latere bijdragen.

Paul leefde van 1837 tot 1884. Dat zijn 47 jaren en die wil ik een voor een behandelen. Maar ik begin met 1836.

1836

Morphy’s geschiedenis

Van 1829 tot 1841, leefde Alonzo Morphy (1798-1856; de vader van Paul) en zijn gezin op het adres 1113 Chartres Street in het French Quarter van New Orleans.
In dit huis werd Paul geboren.
Later kwam het huis in bezit van Pierre Gustave Toutant Beauregard (1818-1893), de bekende generaal van de Confederatie. Hij woonde er slechts gedurende de winter van 1866-67.
Weer later kwam het huis in het bezit van de schrijfster Francis Parkinson Keyes (1885-1970), die daar het boek The Chess Players (met een hoofdrol voor Paul Morphy) schreef.

*The Chess PLayers – Frances Parkinson Keyes*

Wereld geschiedenis

Op 24 februari verkrijgt Samuel Colt (1814-1862) het patent op de revolver. In april bouwt hij zijn eerste fabriek in Patterson, New Jersey, wat dan een van de snelst groeiende industriegebieden van de Verenigde Staten is. De Colt-revolver was revolutionair omdat voor het eerst meerdere schoten konden worden gelost, zonder dat de revolver herladen hoefde te worden. Samuel Colt maakte een ronddraaiende cilinder, waarbij zes schoten via dezelfde loop afgevuurd konden worden. Dit gaf de gebruiker een groot voordeel, bijvoorbeeld aan Wild West figuren als Wyatt Earp (1848-1929), Billy the Kid (1859-1881) en Jesse James (1847-1882).
Op 17 mei wordt Wilhelm Steinitz (1836-1900), de Tsjechisch-Oostenrijks schaker en later de 1e Wereldkampioen schaken, geboren. Zie over zijn levensloop elders op deze site.
Op 10 juni overlijdt André-Marie Ampère (1775-1836), de beroemde Franse natuur- en wiskundige en een van de ontdekkers van het elektromagnetisme. Nadat hij de samenhang tussen elektriciteit en magnetisme had onderzocht, raakte hij ervan overtuigd dat de elektrische stroom de oorsprong moest zijn van alle magnetische verschijnselen. In 1823 publiceerde hij een opmerkelijke theorie: magnetisme in een magneet wordt veroorzaakt door ontelbaar veel kleine elektrische stroompjes die in de magneet rondcirkelen. Hiermee was Ampère zijn tijd ver vooruit, want pas 60 jaar na zijn overlijden werd – na de ontdekking van het elektron – aangetoond dat zijn theorie in principe juist was. Hij is een van de 72 Fransen wier namen in reliëf op de Eiffeltoren zijn aangebracht.

1837

Morphy’s geschiedenis

Op 22 juni wordt Paul geboren.

Wereld geschiedenis

Op 4 maart wordt Martin Van Buren (1782-1862) de 8^ste President van de VS. Van Buren was de eerste president die geboren werd als Amerikaans staatsburger en bovendien de eerste president die niet van Britse afkomst was – zijn familie was Nederlands en zijn moedertaal was Nederlands. Het presidentschap van Martin Van Buren werd geen succes. Het feit dat hij Andrew Jackson opvolgde hielp niet, maar de economische crisis was een groter probleem. Vier jaar lang probeerde hij de crisis op te lossen, maar hij slaagde uiteindelijk niet.
Op 20 juni wordt de 18 jarige Victoria (1819-1901) koningin van Engeland. Ze regeerde 63 jaar, zeven maanden en twee dagen en was, tot ze op 9 september 2015 werd overtroffen door koningin Elizabeth II, de langst regerende monarch in de Britse geschiedenis. Haar regeerperiode staat zowel in het Verenigd Koninkrijk als daarbuiten bekend als het Victoriaans tijdperk (the Victorian era). Onder haar regering was het Britse Rijk het grootste rijk uit de geschiedenis. Ze regeerde over gebieden in alle werelddelen.

*Koningin Victoria van het Verenigd Koninkrijk*

1838-1840

Morphy’s geschiedenis

Paul wordt zonder opmerkelijke gebeurtenissen een paar jaar ouder.

Wereld geschiedenis

Samuel Morse (1791-1872) demonstreert in 1838 zijn telegraaf voor de eerste keer. Die telegraaf was de vrucht van zijn overpeinzingen toen hij, op reis zijnde, per brief hoorde dat zijn vrouw was overleden. Toen hij de brief had gelezen, vertrok hij meteen naar huis, maar bij zijn aankomst was zij reeds begraven. Sindsdien dacht hij na over methoden om snel over lange afstanden te kunnen communiceren.
De New Orleans Chess Club wordt in 1838 opgericht. Secretaris is Ernest Morphy (1807-1874), een oom van Paul. De club heeft amper twee jaar bestaan.
Louis Daguerre (1787-1851) wordt beschouwd als een van de uitvinders van de fotografie. Hij maakt in 1839 de eerste foto van de maan. Ook hij is een van de 72 Fransen wier namen in reliëf op de Eiffeltoren zijn aangebracht.
Op 2 december 1840 wordt William Henry Harrison (1773-1841) de 9^de President van de VS. Zijn vader was een van de ondertekenaars van de Onafhankelijkheids-verklaring. Harrison stierf op de 32e dag van zijn presidentschap op de leeftijd van 68 jaar. Benjamin Harrison, Harrisons kleinzoon, werd later ook president.

*De telegraaf van Samuel Morse uit 1838*

1841

Morphy’s geschiedenis

De Morphy familie verhuist met de 4-jarige Paul naar 89 Royal Street (later hernummerd naar 417 Royal Street) eveneens in New Orleans.

Wereld geschiedenis

John Tyler (1790-1862) wordt op 4 april de 10^de President van de VS. Hij was een Amerikaans politicus en slavenhouder. Eerder was hij de 10e vicepresident van de Verenigde Staten onder president William Henry Harrison, maar na diens vroegtijdig overlijden werd Tyler na één maand al beëdigd als president. Hij moest weinig weten van de Britten, net als de meeste van zijn tijdgenoten. Hij ondervond veel moeilijkheden in zijn binnenlandse politiek, doordat hij vaak van zijn vetorecht gebruik maakte. Veel beter verging het hem op buitenlands terrein. Hij was al lange tijd voorstander van vrijhandel en expansie naar het Westen. Hij sloot daarom handelsakkoorden met China en Duitsland. Hij liet Groot-Brittannië in 1842 weten dat zij moesten wegblijven van Hawaii. Daarmee startte een proces dat uiteindelijk zou leiden tot de Amerikaanse annexatie van de eilandengroep.
Op 14 april wordt het 1^ste detective verhaal gepubliceerd: Edgar Allan Poe (1809-1849) schreef “Murders in Rue Morgue”. Poe wordt daarmee de grondlegger van het detective verhaal en inspireerde onder andere Artthur Conan Doyle (schrijver van de Sherlock Holmes verhalen). Naast zijn literaire en poëtische kant had Poe ook interesse in filosofische en wetenschappelijke vraagstukken. Dit laatste komt het best naar voren in zijn in 1848 geschreven Eureka: A Prose Poem, een essay over het universum, waarin hij over belangwekkende kosmologische verschijnselen schrijft, een voorschot neemt op de Big Bang-theorie, en met een juiste verklaring kwam voor de paradox van Olbers (de nachtelijke hemel kan niet donker zijn in een oneindig en eeuwig statisch heelal, vanwege het licht van zoveel sterren). Volgens Poe zelf was Eureka zijn meesterwerk.

1842

Morphy’s geschiedenis

De 5-jarige Paul ziet zijn vader en oom voor het eerst verdiept in een schaakpartij.

Wereld geschiedenis

Op 25 mei presenteert Christian Doppler (1803-1853) zijn idee, dat we nu kennen als het Doppler Effect. Omdat zijn wetenschappelijke carriere in eerste instantie niet van de grond leek te komen en hij inmiddels getrouwd en een kind had, trof Doppler uit wanhoop voorbereidingen om naar Amerika te emigreren. Hij verkocht zijn bezittingen om de reis te financieren, maar kreeg dan toch nog een aanstelling in Praag, gelegen in het toenmalige Keizerrijk Oostenrijk-Hongarije. In 1842 hield Doppler voor het “Köninglich Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften” in Praag zijn beroemde voordracht Über das farbige Licht der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels. In deze beroemde publicatie stelt Doppler dat de frequentie van een golf toeneemt als de waarnemer beweegt in de richting van de bron en afneemt als hij zich van de bron af beweegt. Deze theorie werd in februari 1845 getest door de Nederlander Christophorus Buys Ballot op de enkelsporige Rhijnspoorweg tussen Utrecht en Maarsen.

1843

Morphy’s geschiedenis

Paul is nu 6 jaar oud en lijkt het schaakspel onder de knie te krijgen door te kijken hoe zijn familieleden het spel speelden.
Op een zomeravond, na een lange partij tussen zijn vader (Alonzo) en zijn oom (Ernest) gevolgd te hebben, verbaasde hij hen door aan te geven hoe Ernest eerder had kunnen winnen.

Wereld geschiedenis

De Thames Tunnel in Londen wordt op 25 januari geopend, ’s werelds eerste tunnel onder water. Hij is 11 meter breed, 6 meter hoog en 396 meter lang.
Op 1 juni begint Sojourner Truth (1797-1883), geboren als Isabella Baumfree, haar carriere als activiste tegen slavernij. Zij werd als slavin geboren op het landgoed Hardenbergh in Swartekill, een Nederlandse nederzetting in Ulster County, in de Amerikaanse staat New York. Ze sprak enkel Nederlands, tot ze in 1806 werd verkocht aan de Engelssprekende John Neely, waar ze de Engelse taal oppikte. Na nog een aantal maal doorverkocht te zijn, wist ze te ontsnappen en werd ze bekend door haar strijd voor de rechten van de vrouw en voor afschaffing van slavernij. Haar bekendste toespraak, Ain’t I a Woman?, hield ze in 1851 tijdens de “Ohio Women’s Rights Convention” in Akron, Ohio.

1844-1845

Morphy’s geschiedenis

Op 27 december verslaat Charles Henry Stanley (1819-1901) Eugene Rousseau (1810-1870), in New Orleans – 15x gewonnen, 8x verloren, 8x remise.
Het is het eerste kampioenschap van de VS (hoewel toen de titel “US Chess Champion” niet gebruikt werd). Er werd gespeeld om $500.
Dit is het eerste georganiseerde schaakgebeuren in de VS. Rousseau werd bijgestaan door Ernest Morphy, die op zijn beurt zijn 8-jaar oude neefje Paul meenam.

Wereld geschiedenis

Op 4 december 1844 wordt slavenhandelaar James Knox Polk (1795-1849) verkozen als de 11^de President van de VS. Hij bekleedde het ambt van 1845 tot 1849. Hij was ook de aanstichter van de Mexicaans-Amerikaanse oorlog (1846-1848). Die oorlog was altijd al het doel van Polk. Staten die op termijn zouden voortkomen uit de gewonnen territoria van de Mexicaans-Amerikaanse Oorlog zijn onder meer: Arizona, Californië, Colorado, Nevada, New Mexico en Utah.
In het dagblad New York Evening Mirror verschijnt op 29 januari 1845 het gedicht The Raven van Edgar Allan Poe. Het gedicht vertelt het verhaal van een mysterieus, nachtelijk bezoek van een raaf aan een man (de verteller), die treurt om zijn overleden geliefde, Lenore.
Op 8 mei 1845 start de eerste Southern Baptist Convention waar men vóór de slavernij is. Inmiddels is het, met zijn 15 miljoen leden, het grootste protestantse kerkgenootschap in de Verenigde Staten. Verschillende Amerikaanse presidenten, onder wie Bill Clinton en Jimmy Carter, hebben hun wortels in de Southern Baptist Convention-kerken.

*Paul Gustave Doré illustreerde Poe’s The Raven*

Nu Paul het schaakspel onder de knie heeft, en zelfs al een echte schaakmatch bijgewoond heeft, werd het tijd voor zijn eigen successen. Zie daarvoor deel 2 van Morphy’s levensloop.

Kosmologie 2/…

Zoals in de vorige bijdrage beschreven is ongeveer 95% van de materie en energie in onze kosmos nog ongedefinieerd ofwel “dark“. Laten we eens kijken naar de pogingen die er door de eeuwen heen gedaan zijn om het ontstaan, en de samenstelling van, onze kosmos te begrijpen.

*Een gravure uit het boek* L’atmosphère: météorologie populaire uit 1888 van de Franse astronoom Camille Flammarion

In het boek waar bovenstaande gravure voor ontworpen is, staat een toelichting: “Un missionaire de moyen âge raconte qu’il avait trouvé le point où le ciel et la terre se touchent… (‘Een missionaris uit de middeleeuwen vertelt dat hij de plek heeft gevonden waar de hemel en de aarde elkaar raken…’)”.
Dit geeft een mooi beeld van de zoektocht waar ik het over wil hebben.

Vooraleer de mens zich een beeld wilde vormen van de kosmos, was hij geinteresseerd in het beeld van de aarde daarin.

Kosmologie en de Bijbel

In de Bijbel staat niets vermeld over de aarde als planeet of als bol. Het idee dat de aarde een bol was, werd ontwikkeld door de Grieken in de 6e eeuw voor onze jaartelling.

Genesis

In het boek Genesis wordt de aarde van voor de schepping voorgesteld als woest en leeg en de duisternis lag over de watervloed. De driedelige wereld van hemel, aarde en onderwereld dreef in Tehom, de mythologische kosmische oceaan, die de aarde bedekte totdat God het uitspansel op de tweede dag geschapen zou hebben om het water in hogere en lagere delen te verdelen. Water boven het uitspansel of gewelf en water onder het gewelf. Aan het gewelf, ook wel Firmament genoemd, zijn de sterren bevestigd en waarachter wind, regen en sneeuw gelegen waren.

De Griekse kosmologie

Rond de tijd van het hellenisme werd het geocentrische wereldbeeld van de Ionische natuurfilosoof Anaxagoras (500-428 v.Chr.) populair. Daarin stond de aarde onbeweeglijk in het centrum van het heelal en de zon, de maan en de planeten draaiden om de aarde. De hemellichamen werden verondersteld vastgemaakt te zijn aan doorzichtige ‘sferen‘ of bollen die in elkaar nestelden en door hun draaiingen de indruk van de banen der planeten en sterren gaven.

Anaxagoras’ kosmologie

Volgens Anaxagoras was de oorspronkelijke toestand van het universum een oerchaos, gebaseerd op de theorie van het apeiron (het Oneindige) bij Anaximander (610 – 547 v.Chr.) die de ‘vader van de kosmologie‘ wordt genoemd. Van hem zijn de stellingen afkomstig dat de banen van hemellichamen niet aan de horizon stoppen, dat de aarde zweeft in de ruimte en dat de hemellichamen op verschillende afstanden van de aarde staan. Latere filosofen namen die ideeën over, maar hielden vast aan de platteaardetheorie. Mogelijk bedacht Anaximander ook de notie van de draaiende sterrensfeer. Die is hoe dan ook een Griekse uitvinding en gaat niet terug op Babylonische voorstellingen

Anaxagoras stelde de oerchaos voor als een oneindig grote verzameling van ongedifferentieerde en ongestructureerde stoffelijke deeltjes, die hij Spermata noemde. Deze oerelementen hebben altijd reeds bestaan en er is in zijn kosmologie geen sprake van ontstaan of vergaan van de wereld. Belangrijk in dit opzicht is dat Anaxagoras als eerste filosoof een abstract filosofisch begrip heeft ingevoerd, namelijk de Nous (Geest). Deze Nous moet opgevat worden als een denkende, redelijke, almachtige, maar onpersoonlijke Geest. Dankzij deze geest is er uit de oer-chaos een welgeordende wereld ontstaan. Het lijkt er op dat Anaxagoras deze Nous alleen als een soort van onbewogen beweger beschouwt, die, na de eerste stoot gegeven te hebben, de schepping verder aan zijn lot overlaat.

Anaxagoras zocht overal zuiver natuurlijke, mechanische oorzaken. Omdat, volgens hem, in elke kiem alle kwaliteiten aanwezig zijn: Alles is in alles (Homoiomeria), is overgang van de ene stof in de andere mogelijk, doordat hij meer of minder van een bepaalde kwaliteit krijgt. Zo konden uit een veranderende samenstelling van verschillende oerdeeltjes alle stoffen en objecten gevormd worden. Ontstaan en vergaan zijn slechts schijn want de dingen veranderen slechts in compositie en inhoud.
Alle hemelse objecten waren volgens hem stoffelijk: de zon een gloeiende steen, de maan was een brok aarde. Dit was in tegenstelling tot de (religieuze) overtuigingen van die tijd. Plato liet, in zijn boek Apology, Socrates het volgende tegen Meletus, die Socrates beschuldigde van het volgen van de ideeën van Anaxagoras, zeggen:

“My dear Meletus, do you think you are prosecuting Anaxagoras? Are you so contemptuous of the jury and think them so ignorant of letters as not to know that the books of Anaxagoras of Clazomenae are full of those theories, and further, that the young men learn from me what they can buy from time to time for a drachma, at most, in the bookshops, and ridicule Socrates if he pretends that these theories are his own, especially as they are so absurd?“

Het boek van Anaxagoras (dat verloren gegaan is) was toen dus blijkbaar een koopje: je kon het al kopen voor één drachme!

Aristarchus en Ptolemaeus

Aristarchus (ca. 310 – 230 v.Chr.) ging in zijn boek Over de afmetingen en afstanden [van de Zon en de Maan] uit van een alternatief: het heliocentrische wereldbeeld. In dit werk probeerde Aristarchus te bewijzen dat de afstand van de Zon tot de Aarde 20 keer zo groot is als van de Maan tot de aarde.

Hij meende dat de maan geen licht uitzond, maar slechts het zonlicht reflecteerde. Daardoor kon hij de relatieve afstand tot zon een aarde bepalen, en wel als volgt: bij halve maan is de hoek Zon-Maan-Aarde 90°. Op hetzelfde moment mat hij de hoek Maan-Aarde-Zon. Dit lukte niet goed, want die hoek is moeilijk te meten, maar zo kon hij de relatieve lengten van de zijden Aarde-Maan en Aarde-Zon berekenen (gebruikmakend van de stelling van Phytagoras!).
Ook vergeleek hij in datzelfde boek de middellijn van de Aarde met de middellijn van de Maan. Die was af te leiden uit de schaduw van de Aarde op de Maan bij maansverduisteringen. Door die schaduw te bekijken, meende hij te zien dat de Aarde drie keer zo groot is als de Maan, wat een redelijk goede benadering is.
De Zon is verder weg dan de Maan en aanzienlijk groter dan de Aarde – Aristarchus kwam uit op achttien tot twintig keer (in werkelijkheid ongeveer 500 keer). Op grond van deze verhouding in grootte, kwam hij tot de conclusie dat de Aarde om de Zon moet draaien in plaats van andersom.
Samengevat was dus volgens hem de Zon het centrum van het heelal, bewoog de Aarde in één jaar om de Zon en in één dag om haar eigen as en was de sfeer van de sterrenhemel onbeweeglijk. Omdat de sterren geen zichtbare parallax vertoonden, veronderstelde hij dat de sterren zeer ver weg waren. Het is echter niet zeker of hij dit slechts als hypothese overwoog of als bewezen propageerde.

Zijn ideeén hielden echter geen stand en werden verdrongen door die van Ptolemaeus.

Claudius Ptolemaeus beschreef in 140 na Chr. een geocentrisch beeld van het zonnestelsel. Zijn opvattingen over astronomie, bekend als het Stelsel van Ptolemaeus, hebben meer dan 1400 jaar, tot ver na de middeleeuwen, deze wetenschap in West-Europa en Arabië beheerst.

Ptolemaeus heeft de epicykel-theorie van Hipparchus vervolmaakt. Met het sterren-model van Aristoteles kon namelijk niet verklaard worden waarom de planeten zich soms snel, soms langzaam, en soms zelfs achteruit, aan de hemel schenen te bewegen. Door de planeten cirkelbewegingen op cirkelbewegingen te laten maken, lukt dit Ptolemaeus wel.
De werken van Ptolemaeus over astronomie zijn overgeleverd in het Arabisch en werden door de Arabische astronomen Kitab al-Madjisti genoemd, wat Het grootste boek betekent. Dit werd later verbasterd tot Almagest (het zeer grote). De Almagest bevatte ook een sterrencatalogus en een lijst van 48 sterrenbeelden die al door Hipparchus beschreven waren.